Nedaleko od Niša nalazi se antičko naselje Medijana, najpoznatije i najveće po površini predgrađe antičkog grada Naissusa. Mediana je podignuta na uzvišenoj lesnoj zaravni u blizini leve obale reke Nišave i termalnih izvora, na površini od preko 40 hektara.Antičko naselje Medijana je udaljena 3 rimske milje (oko 4,5 km) od antičkog grada Naissusa i opredeljeno je kao njegovo predgrađe. Medijana je izgrađena početkom 4. veka naše ere, u vreme Konstantina Velikog, kao rezidencija u kojoj su boravili rimski carevi prilikom posete Naisusu.
Arheološka istraživanja na lokalitetu započinju 1932. godine, sa povremenim prekidima izvode se i danas. Precizniji podaci o prostranstvu naselja i njegovoj urbanističkoj šemi utvrđeni su 1961. godine sistematskim sondiranjem terena, zapadno od sela Brzi Brod. Tom prilikom otkriveno je više vila i drugih objekata koji su međusobno odvojeni širokim međuprostorima, verovatno, ekonomskim imanjima i baštama.Središte naselja je bilo oko luksuzne vile nad čijom je jednom njenom prostorijom 1936. godine podignuta zgrada Muzeja. Do sada je upravo taj deo naselja najbolje istražen, konzerviran i dostupan posetiocima. Delimično su otkriveni kupatilo, villa suburbana, dve vile rustike (A i V), žitnica, rezervoar za vodosnabdevanje, zanatski centar i delovi antičke i srednjevekovne nekropole. Ostali objekti su registrovani i zatrpani da bi se kasnije detaljnije istražili i prezentirali.
Činjenica da se naselje nalazi u plodnoj ravnici i da nije bilo utvrđeno, ukazuje nam da je nastalo u vreme punog procvata antičkog Naissusa (II – IV vek) kada grad, zahvaljujući pogodnom geografskom položaju na Balkanu, postaje važan vojnopolitički i ekonomski centar u kome se spajaju putevi sa raznih strana Carstva. Društvenom, ekonomskom, kulturnom i urbanističkom integritetu Naissusa i Medijane delom je, svakako, doprineo i Konstantin I (306 – 337) koji je rođen u njemu i koji je grad, nakon proglašenja za cara, veličanstveno ukrasio. Stoga se može pretpostaviti da je podizanje vila u Medijani započeto krajem III, a nastavljeno sa većim intenzitetom u IV veku, kada Naissus i Medijana postaju privremena rezidencija i ugodno odmorište mnogim carevima u njihovim čestim putovanjima na Istok. Ovakvom datovanju nastanka naselja ide u prilog i do sada otkriveni pokretni arheološki materijal ( novac, oruđe, arhitektonska i dekorativna plastika, keramika).
Pošto nije bilo utvrđeno, a nalazilo se u blizini bogatog grada, naselje je kao i Naissus, često bilo izloženo pljački i razaranjima. Stanovnici Medijane su se, verovatno, pri tim pljačkaškim pohodima varvara sklanjali u utvrđeni i dobro branjeni Naissus, koji je odolevao neprijatelju sve do 441. godine kada ga osvajaju Huni, a 471. godine i Goti. Otuda i brojne prepravke i doziđivanja na do sada otkrivenim objektima, koje nisu bitno menjale prvobitne arhitektonske osnove građevina.
Justinijanova obnova starih i izgradnja novih vojnih utvrđenja u prvoj polovini VI veka, kojom bi se granice i unutrašnjost Ilirika zaštitile od brojnih neprijatelja preko Dunava, po svoj prilici, nije zahvatila ravničarski deo naselja. Novoizgrađeno utvrđenje koje pominje Prokopije nalazilo se na uzvišenju južno od naselja, na platou gde su danas fabrike Elektronske industrije. Utvrđenje je bilo pravougaonog oblika, sa masivnim zidovima i kulama a sa njegove istočne strane nalazile su se velike zgrade u ruševinama. To je, nažalost, sve što znamo o ovom utvrđenju koje je teško oštećeno oko 1864. godine odnošenjem materijala za zidanje Mithad – pašine kasarne, a potpuno je uništeno gradnjom fabrike Elektronske industrije 1980. godine. Samo nekoliko decenija nakon izgradnje vojnog utvrđenja koje je štitilo naselje i Naissus sa istoka, Medijana je ponovo stradala. Sredinom i u drugoj polovini VI veka Sloveni, a nešto kasnije i Avari u svojim pljačkaškim pohodima, spuštaju se južno od Dunava i pustoše gradove u Iliriku i Trakiji. U tim brojnim naletima srušen je Justinijanov odbrambeni sistem, opustošeni su mnogi gradovi i naselja, među kojima i Naissus 578 – 579 godine od Slovena a, najverovatnije, 587. i od Avara. Utvrđenja na Dunavu i u unutrašnjosti ostaju bez posada, a gradsko sganovništvo ovih oblasti beži na jug u utvrđeni Solun.
Nakon slovensko – avarskog rušenja život na Medijani zamro je za dugi niz vekova. Nekoliko ukopa u peristilu luksuzne vile svedoči nam o sporadičnom naseljavanju ovog terena u srednjem veku.
Dosadašnji rezultati na istraživanju antičke Medijane, iako skromni, omogućavaju donošenje nekih opštih zaključaka. Medijana je prvobitno bila poljoprivredno gazdinstvo – fundus (vojno, carsko, gradsko ili veleposedničko) sa stambenim i ekonomskim zgradama prilagođenim potrebama ekonomike. Ovakva gazdinstva se skoro uvek podižu pored važnih komunikacija sa ciljem da snabdevaju gradove ili širu teritoriju. U IV veku Medijana postaje predgrađe Naissusa. Prenaseljeni grad opasan zidovima i kulama gubi privlačnost kao urbano središte. Bogatiji ljudi ne zadržavaju se više u njemu. Njihovi gradski domovi služe im samo za kratke i privremene boravke. Ti ljudi sada radije žive na svojim imanjima na kojima adaptiraju stare ili podižu nove komforne vile. Ove vile ne služe više za dokolicu (otium), prijatan boravak u prirodi i seoskom ambijentu, koji su veličali još Katon, Varon i Vergilije, već za proizvodnju hrane i svega ostalog što je potrebno za život. Tu su voćnjaci, njive, žitnice, prese za ulje i vino, radna snaga koja živi na posedu, zanatlije koji izrađuju poljoprivredna i ostala oruđa. Ove vile u kojima živi gospodar na svom imanju, ubrzo postaju i svetilišta domaćeg kulta. Vrtovi ovih vila ukrašeni su brojnim skulpturama, tremovi i pojedine prostorije mozaicima, freskama i arhitektonskom plastikom, u kojima su pretstavljena božanstva, zaštitnici i simboli života, smrti, predaka, vegetacije, ozdravljenja, trgovine i puteva, lova, vinogradarstva, vode (Meduza, Diana – Kibela, votivne ikone tzv. Tračkog konjanika, Asklepije, Higija, Merkur, scene iz Dionisovog-Libero-vog kulta i td.), U medijanskoj umetnosti nema vrhovnih božanstava. Ona pripadaju zvaničnoj religiji i državnom kultu. Umesto njih predstavljena su lokalna božanstva. Sve je podređeno prirodi i njenoj svemoći. Luksuzna vila u centru naselja pripadala je nekom uglednom stanovniku Naissusa, a mogla je biti i Konstantinovo privremeno boravište, obzirom da je često boravio u rodnom gradu.
Tokom VI veka zbog opasnosti od pljačke, pojedini vlasnici ograđuju posede zidovima. Deo jedne takve vile otkriven je 1975. godine u istočnom delu naselja. Tako se ove vile tokom V veka pretvaraju u male zamkove a njihovi vlasnici u prave feudalce.
Osvajana od Gota, Huna, Avara, obnavljana delimično za vreme Justinijana I i po svoj prilici, za kratko nastanjena Slovenima, Medijana je danas u ruševinama, plitko pod zemljom. Od budućih istraživanja na ovom značajnom antičkom lokalitetu u kome se život odvijao od druge polovine III do druge polovine VI veka, treba očekivati više podataka koji će pružiti odgovor na, za sada, mnoga otvorena pitanja i pretpostavke.
