Smederevska tvrđava je gradsko utvrđenje u Smederevu koje je smešteno na ušću reke Jezave u Dunav. U drugoj četvrtini XV veka (od 1428. godine) podigao despot Srbije Đurađ Branković (1427-1456), po njoj nazvan Smederevac. Tvrđava je po svom tipu klasična vodena (opkoljena je Dunavom i Jezavom, a sa juga veštačkim šancem koji povezuje dve reke) ravničarska tvrđava što je čini jedinstvenom u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi, a za uzor prilikom gradnje uzet je Carigrad i njegovi bedemi. Prema svojoj površini od 10ha 41a 14m² (11,3272ha prema merenjima iz 1975. godine) bez spoljašnjeg bedema i kula odnosno 14.5 ha sa njima, predstavlja jednu od najvećih tvrđava u Evropi i najveću tog tipa. Ima osnovu raznokrakog trougla (550m x 502m x 400m) u čijem je severnom temenu je smešten manji raznokraki trougao (75m x ?m x ?m) koji formira tzv. Mali Grad, dok ostatak utvrđenja čini tzv. Veliki Grad. Snaga smederevskih bedema pokazala se prilikom osmanlijskih opsada:
- 1439. godine (kada je posle tri meseca glad primorala opsađene na predaju)
- 1453. godine (kada je odbijen napad Mehmeda II(1451-1482) koji je te godine zauzeo Carigrad)
- 1456. godine (kada je odbijen napad)
da bi ih Osmanlije konačno osvojile predajom grada bez borbe 1459. godine, što je predstavljalo i formalni kraj despotovine Srbije.
Sjajan dizajn tvrđave može se videti na osnovu činjenice da na njoj, od okončanja srpske gradnje sredinom XV veka i osmanlijskog dodavanja četiri artiljerijske kule 1480. godine, nije učinjena nikakva prepravka sve do kraja njene vojne upotrebe u drugoj polovini XIX veka, nakon što je, sa još nekoliko tvrđava, 1867. godine predata knezu Srbije Mihajlu Obrenoviću(1839-1842, 1860-1868). Tvrđava je pretrpela značajna razaranja tokom svetskih ratova od bombardovanja i eksplozija, ali je i pored toga zadržala svoju monumentalnost. Danas je Veliki Grad mahom u ruševinama i izložen zubu vremena, dok su na prostoru Malog Grada izvedeni konzervatorski i restauratorski radovi čime mu je donekle vraćen pređašnji izgled, a cela tvrđava se od 1946. godine nalazi pod zaštitom države.Mali Grad je često poprište kulturnih i sportskih manifestacija, a tokom Smederevske jeseni on postaje kulturna prestonica Smedereva i poprište održavanja mnogobrojnih predstava i koncerata.
Izgled tvrđave
U Malom gradu je bio smešten dvor despota Đurđa sa rezidencijom za stanovanje i palatom za prijeme. Izgrađen je 1428. – 1430. godine kao posebno utvrđeni vladarski dvor sa svih strana optočen vodom, i baš zbog toga se svrstava u tip vodenih utvrđenja, premda nema temelje u vodi. Mali grad ima donžon kulu, u centralnom delu kameni zidani bunar, a ulazilo se sa jugozapadne strane, kroz dvojni sistem kapija.
Od Velikog grada koji ima 19 kula odvojen je vodenim rovom. U Malom gradu nalazi se 6 kula, od kojih je na jednoj natpis iz koga se jasno vidi da je grad podigao Đurađ Branković. Kule su široke oko 11 m, visoke oko 20 m. Rađene su od lomljenog kamena u dobrom krečnom malteru. Debljina zidova dostiže i do 4,5 m. Najdeblji su zidovi prema kopnenoj strani Smederevske tvrđave koja ima površinu oko 11 ha. U Velikom gradu postojao je mitropolijski kompleks sa pratećim prostorijama i građevine za stanovništvo.
Osnovni podaci o tvrđavi
Smederevski grad bio je jedna od najvećih srednjevekovnih tvrđava u Evropi. Jezgro je predstavljao trougaoni tzv. Mali grad, u vrh Velikoga, opet trougaonog grada. Ovaj veći deo sagrađen je odmah posle Maloga grada, koji je završen 1430. godine. Mali grad je imao 6, a veliki grad još 19 — ukupno 25 velikih četvrtastih kula.
Površina malog i Velikog grada, po merenju iz 1975. godine, iznosi 11,3272 hektara. On je ukliješten između desne obale Dunava i ušća Jezave oblika nepravilnog trougla. Pošto je imala i rov oko Velikog grada, Tvrđava je pripadala tipu takozvanih vodenih utvrđenja, mada nije zidana tako da temelji budu u vodi.
Paralelna strana sa Dunavom ima 550 m, druga sa Jezavom 400, a treća prema varoši 502 m. To je zapravo umanjena slika carigradskog utvrđenja. Ovaj monumentalni kolos srpske vojne arhitekture, sa sve tri strane okružen vodom, delovao je neosvojivo. Pa ipak, svetski događaji, jaki prodori Turaka ubrzali su pad Smedereva.
Mali grad je služio Despotu Đurđu kao utvrđen zamak, od čije su jedine velike dvorane ostala do danas četiri dvodelna prozora na gradskome platnu, a prostranstvo Velikoga grada bilo je potrebno za smeštaj mnogobrojne posade, čiji je broj mogao iznositi i više hiljada ljudi, kao što je, po nekim podacima, i broj napadača iznosio više desetina hiljada.
Teški nameti, dugogodišnji iscrpljujući rad na zidanju grada, ostavili su tragove u narodnom sećanju i vezali prokletstvo za ime Jerine.
Od nekada malog predgrađa, koje je bilo smešteno uz samu obalu Dunava i to dalje od gradskih zidina, razvilo se u toku vekova, a naročito posle 1867. godine, današnje veliko mesto Smederevo.
