Top je artiljerijsko oruđe velike dužine cevi, velike brzine projektila, visoke preciznosti, koja obično gađa cilj direktnom putanjom. Za razliku od haubice, minobacača i merzera, polazni uglovi (između cilja i cevi) su ispod 45 stepeni. U širem smislu topom se ponekad smatra i svako drugo artiljerijsko oruđe, pogotovo u popularnoj literaturi.
Topovi glatke cevi
Topovi glatke cevi javljaju se u Evropi krajem 14. veka kao dopuna merzerima i bombardama, koji su imali mali domet i nisu bili pogodni za direktno gađanje. Česta namena im je uništavanje kula na tvrđavama i protivničke artiljerije. Različite varijante dobijaju i nazive fokon, kulevrina i druge.
U Dubrovniku se kanoni prvi put pominju 1504. Izrađuje ih livnica osnovana 1410. U Engleskoj u 16. veku postoji više vrsta topova: polutop od 32 funte, bastardni top i top-serpentina, oba od 42 funte, top od 60, i kraljevski ili dupli top sa težinom projektila od 74 funte.
Prve poljske topove, pogodne za kretanje sa trupama na bojištu, uvode Šveđani tokom Tridesetogodišnjeg rata. Imaju poljske topove od 3, 4, 6 i 12 funti i opsadni top težine projektila 24 funte. Topovi od 3 i 4 funte su u sastavu pešadije.
Sredinom 17. veka dolazi do napuštanja topova vrlo dugih cijevi, zbog uvođenja baruta boljih osobina. Od tada podela se vrši na topove, haubice i merzere.
Sredinom 18. veka dolazi do daljih promena. Pruski car Fridrih Drugi Veliki odvaja poljsku artiljeriju (sa pokretljivim oruđima manjeg kalibra i često, znatno kraće cijevi) od opsadne. Poljski topovi su od 3, 6 i 12 funti. U skraćivanju cijevi Rusi odlaze najdalje, pa u suštini prave top-haubice (nazvane jednorozi) pod P. Šuvalovom 1758.
Poljski topovi prve polovine 19. veka su često samo usavršene varijante prethodnih. Većina zemalja smanjuje broj kalibara na dva, radi logističke jednoobraznosti. Uveden je i šrapnel za dejstvo protiv pešadije.
U Srbiji u toku Prvog srpskog ustanka izrađuju se trešnjevi topovi, a od 1808. bronzani se liju u Beogradu. Tako godine 1813. Srbi imaju 287 pozicijskih, 91 poljskih i 2 brdska topa.
1835. iz Carigrada je poručeno sedam topova od 7 funti. Godine 1838. u Beču je kupljeno 15 topova, 3 od 3 funte, 8 od 6 i 4 od 12 funti.
U Kragujevačkoj topolivnici počinje livenje topova 1853. Do 1860. izrađeno je više od 60 topova dva kalibra, 6 funti i 120 mm.
Sporometni topovi sa olučenom cevi
Uvode se sredinom 19. veka sa željom da se poveća domet topova. U početku se pune spreda, kao i ranije vrste, ali uskoro dolazi do uvođenja nove tehnike gde se oruđe puni od pozadi. Rusi uvode ostragane (punjenje odpozadi) 1867., Francuzi 1873., Austrijanci 1875. i Britanci 1890. Zahvaljujući poboljšanjima, koja uključuju i barut, projektil i drugo, domet je povećan i preko dva puta.
Tako nemački top M 96 kalibra 77 mm ima domet 8000 m, a francuski M 1877 80 i 90 mm 7000 m. Međutim brzina gađanja sve do kraja 19. veka ostaje oko 2 granate u minuti. Osnovna vrsta zrna poljskih topova je šrapnel za uništavanje pešadije van zaklona.
U Srbiji od 1865 do 1885 koristi se sistem La It kalibra 4 i 12 funti, koji je izrađivan u Kragujevcu. Kasnije se uvode oruđa poljske i brdske artiljerije De Banž (De Bange) kalibra 80 mm M.85.
Brzometni topovi
Do Prvog svetskog rata
Mala brzina gađanja topova prethodne generacije je bila posledica toga što je oruđe posle svakog opaljenja trebalo ponovo vraćati u polaznu poziciju i nišaniti. Sa sistemom amortizacije udara pri opaljenju, uvođenjem hidrauličke kočnice i vazdušnog povratnika ovaj problem je skoro eliminisan i topovima se povećala brzina paljbe na čak do 20 zrna u minuti.
Prvi top ove konstrukcije je bio francuski M.1897 kalibra 75 mm. U pogrešnom uverenju da će budući ratovi biti manevarski, zanemaruju ostalu artiljeriju sve do Prvog svetskog rata, što im se tada osvećuje. Nemci uvode veći broj topova, ali ne zanemaruju haubice i merzere, kojima pravilno pridaju značaj u borbi sa ukopanim protivnikom. Austrougarska pred Prvi svetski rat ima poljski top 80 mm M.5 a V. Britanija od 18 funti (83 mm).
Laki poljski topovi pred Prvi svetski rat imaju kalibre 75-80 mm, domet oko 8 km.
Srbija
Iz Francuske se 1909. nabavljaju poljski topovi 75 mm M.1907 Šnajder i brdski topovi 70 mm M.1907 Šnajder. Uz to 1914. godine se nabavljaju i sporometni topovi kalibra 120 mm M.1897 Šnajder.
Prvi svetski rat
Povećava se domet topova, a pokretljivost se povećava uvođenjem motorne vuče i montiranjem na železničke platforme. Povećava se polje dejstva u horizontali i vertikali sa uvođenjem dvokrakog lafeta i više barutnih punjenja. Javljaju se laki topovi za praćenje pešadije 37 mm, i protivavionski topovi.
Srbija ima i neke zarobljene austrougarske topove do povlačenja vojske na Solunski front.
Između Prvog i Drugog svetskog rata
Uvode se novi modeli i poboljšavaju postojeći, sa ciljem daljeg povećanja dometa, pokretljivosti i horizontalnog i vertikalnog polja dejstva. Cev se produžava i do 50 kalibara kod nekih topova. Pokušava se uvesti i univerzalni top, koji bi bio efikasan za gađanje ciljeva na kopnu, vazduhu i protiv tenkova. Takav je top 80 mm Škoda M.28 uveden u naoružanje Kraljevine Jugoslavije, ali se pokazao neefikasan protiv vazdušnih ciljeva.
Uvode se novi bestrzajni topovi (za vazdušno-desantne jedinice) i protivtenkovski top kalibra 20-40 mm, probojnosti oklopa do 40 mm. Topovi za pratnju pešadije kalibra 37-75 mm, poljski topovi 75-90 mm i brdski topovi 65-77 mm postaju česta oruđa u pešadijskim jedinicama.
Kraljevina Jugoslavija
Posle 1. svetskog rata raspolaže sa više od 20 modela topova. Kasnije ima:
- pešadijske topove 37 mm (M.1916 Pito i M.1915 Škoda)
- brdske 65 mm M.1906, 75 mm M.1915 i M.28 Škoda
- poljske 75 mm M.1907, M.1907a, M.1912 Šnajder, M.5.8 i M.1928 Škoda
- dugačke 105 mm M.1915-26 Škoda (domet 16 km, težina 3.3 tone), M.1913 Šnajder (domet 12 km, težine 2.5 tona) i 150 mm M.1928 Škoda (domet 24 km)
Drugi svetski rat
Glavni pravac razvoja je na protivtenkovskim topovima. Pokazuje se da su modeli sa kojima se ušlo u rat preslabe probojnosti, a kako je oklop tenkova postajao sve deblji, kalibri topova se stalno povećavaju. Tako su kalibri protivtenkovskih topova 1939. obično 25, 37, 40, 45 i 47 mm. Oko 1943. su već 50, 57, 75 i 76 mm, a krajem rata već i 85, 88, 100, pa i 128 mm.
Povećanje probojnosti se postiže i uvođenjem kumulativnih i podkalibarskih granata, i povećanjem dužine cevi da se postigne veća početna brzina zrna. Pokretljivost topova se povećava motornom vučom i montiranjem na vozila, uglavnom šasije zastarelih tenkova, čime se dobijaju samohodni topovi (samohotke).
U SSSR se haubice i top-haubice 122 i 152 mm montiraju na tenkovske šasije i dobijaju se samohodna prateća oruđa SU-122 i SU-152. SAD imaju samohodni top M.2 kalibra 155 mm. Nemačka ima Vespe i Hamel za artiljerijsku podršku, a Šturmgešuc (Sturmgeschütz) za direktnu vatrenu podršku i kasnije protivtenkovsku odbranu, u nedostatku tenkova.
Jugoslavija
Pešadijski topovi 37 mm, brdski 65 i 75 mm i PT topovi 75 mm se najviše koriste. Kasnije se dobijaju razni kalibri topova od SSSR i zapadnih saveznika.
Posle Drugog svetskog rata
Teži se daljem poboljšanju osobina kao pokretljivosti, većem horizontalnom i vertikalnom polju dejstva, dometa (uvođenjem granata sa raketnim pogonom), mogućnosti ispaljivanja nuklearne municije (kod većih kalibara) i proširenju asortimana municije (eksplozivne, mine, BOT, itd.).
Dolazi do masovnog uvođenja bestrzajnih topova, pogotovo za jedinice kojima je visoka mobilnost nužna. Početkom 1950-ih godina bestrzajni topovi imaju kalibar 57-107 mm, domet 3-8 km, težinu 20-400 kg.
Poljski topovi imaju kalibar 75-88 mm, domet 12-15 km, težinu 1100-1600 kg. Teški topovi imaju kalibar 100-220 mm, domet 16-30 km, težinu 3000 – 40000 kg.
Zbog razvoja nuklearnog i raketnog oružja, uloga klasičnih topova se donekle smanjuje. Tako se protivtenkovski topovi zamenjuju protivtenkovskim (PT) raketama i bestrzajnim topovima, a za vatrenu podršku haubicama. Dalekometni topovi se zamjenjuju raketama zemlja-zemlja.
SFR Jugoslavija
Pored korištenja sovjetskih i američkih topova, razvijen je i jugoslavenski brdski top M.48 B-1, koji ima i PT sposobnosti. Kalibra je 76 mm.
Top M.54 sovjetske proizvodnje u naoružanju SFRJ je kalibra 130 mm, ima domet 25 km a težinu oko 8 tona.
