Koznik je tvrđava u Srbiji, koja se nalazi 8 kilometara zapadno od Aleksandrovca i desetak kilometara severozapadno od Brusa, a podignuta je u poslednjoj trećini XIV veka. Smeštena je na obroncima Kopaonika, na jednom kupastom uzvišenju nadmorske visine 921 m, koje dominira okolinom, iznad reke Rasine. U istorijskim podacima se vezuje za ličnost velikog čelnika Radiča Postupovića, velmože Stefana Lazarevića (knez 1389—1402, despot 1402—1427). U sklopu Noći muzeja 2009. godine, u tvrđavi Koznik je bila smeštena postavka pod nazivom „Život u srednjovekovnom zamku“. Danas je delimično konzervirana i nalazi se pod zaštitom republike Srbije kao spomenik kulture od velikog značaja.
Cela oblast oko grada se naziva Rasina zbog čega se Koznik povezuje sa Radičem Postupovićem kome je na Rasini despot Stefan 1405. godine izdao dve povelje. U narodnoj epskoj poeziji Postupović je nazivan i Rade Oblačić ili pak Rajko od Rasine, zbog čega se i ova dva imena vezuju za Koznik.
Koznik je najverovatnije podignut za vreme vladavine kneza Lazara (1371—1389), pošto su na njemu otkriveni tragovi građenja u Moravskom stilu karakterističnom za njegovu vladavinu, tako da je podignut u istom periodu kao i niz drugih utvrđenja (Kruševac, Prokuplje, Pirot). U izvorima se prvi put pominje u Lazarevoj povelji manastiru Lavra svetog Atanasija na Svetoj gori. Povelja nosi datum 08.08.1381. godine i doneta je u plemenitom gradu Kozniku. Njegova supruga Milica, boravila je u gradu 1402. godine, a tri godine kasnije njihov sin Stefan izdaje dve povelje svom velikašu Radiču Postupoviću kojima mu dodeljuje sva sela oko Koznika i crkvu na Grabovničici. U Kozniku su često boravili i Stefan i Milica, o čemu svedoči i njena povelja, koju je 12.09.1405. godine izdala Dubrovčanima sa Rasine (kako se označavao Koznik), kada se gospodin despot ženjaše.
Tokom prvog pada Despotovine 1439. godine, Osmanlije su zauzele Koznik, ali on nekoliko godina kasnije biva vraćen despotu Đurđu (1427—1456) na osnovu odredbi Segedinskog mira kojima je 1444. godine obnovljena Srpska Despotovina. Deceniju kasnije, Osmanlije ga trajno zauzimaju tokom pohoda na Kruševac (1454—1455), nakon čega je Koznik obnovljen i dodatno utvrđen, kao strateški značajno utvrđenje. Njegov značaj nije opao ni početkom XVI veka, jer je obližnje selo Strelar isporučivalo utvrđenju 30.000 strela godišnje.
U narednim vekovima, u Kozniku se nalazila otomanska posada koju su, u doba velikog Bečkog rata, 1689. godine uništili srpski ustanici zauzimajući tvrđavu. Neposredno nakon toga, jedan austrijski inženjerski oficir je napravio okviran plan utvrđenja sa njegovim podgrađem, a na njemu je zabeležio i naziv utvrđenja Schloss Koznica (ispod crteža) i Cosnicher Schloss (iznad crteža). Nakon Pikolominijeve smrti u Skoplju i propasti austrijske ofanzive na Balkan, dolazi do Velike seobe Srba, a sam Koznik, kao i niz drugih utvrđenja, biva napušten i prepušten zubu vremena.
Arheološka istraživanja lokaliteta prvi put obavljana u periodu od 1970. do 1973. godine. Tokom njih je ceo kompleks raščišćen od vegetacije, konzervirani su i delimično obnovljeni delovi bedema i kula, kao i sama Donžon kula, koja je ojačana sistemom gvozdenih prstenova. Radovi su nastavljeni 1978. godine kada su obezbeđena nova sredstva, ali su već 1980. godine iznova prekinuti. U ovom periodu, između ostalog, otkrivena je cisterna prečnika 5 metara, u sklopu koje su se nalazila četiri bunara. Ceo sistem je bio napravljen da bi skupljao i čuvao atmosfersku vodu, a u njemu je prilikom otkrića postojala bistra voda, što svedoči o tome da je i posle više vekova, sistem skupljanja i čuvanja vode u tvrđavi funkcionisao bez problema.
Danas se u Kozniku svake godine, na dan svetog Pantelejmona 09.08., održavaju narodni sabor i likovno-pesnička kolonija.
Izgled Koznika
Koznik je podignut na uzvišenju koje sa tri strane čine oštre stene koje onemogućavaju prilaz, dok mu je četvrta (zapadna) strana blaža i njom se prilazi utvrđenju. Nepravilnog je oblika koji prati konfiguraciju terena, sa najvećom dužinom od 58 metara i širinom od 44 metara. Njegovi bedemi su ojačani sa 8 četvorostranih kvadratnih kula, razmeštenih na približno istom rastojanju. Tri kule na istočnom bedemu su nešto manje od tri koje se nalaze na južnom i zapadnom bedemu, dok su severna (Donžon kula) i severozapadna kula (spoljna širina 10, a unutrašnja 8 metara), znatno veće i najverovatnije su imale i stambenu ulogu. Na najvišoj tački grada, oko 921 m nmv, na sredini severnog bedema smeštena je Donžon kula. U pitanju je četvorostrana kula sa osnovom pravilnog kvadrata stranice 9 m i debljinom zida od oko 2 m, u koju se ulazilo sa južne strane.
Jedna od kapija se nalazila na severnom bedemu, u blizini severoistočne kule, druga se verovatno nalazila na južnom bedemu, uz jugoistočnu kulu, dok je još jedan ulaz postojao u severozapadnoj kuli. U južnom, užem i nižem, delu Koznika nalazi se cisterna za atmosfersku vodu sa 4 filter bunara, dok se severnom delu uočavaju ostaci dve građevine, smeštene uz zapadni odnosno istočni bedem. Tokom arheoloških istraživanja, pronađeni su ostaci urasne kamene plastike karakteristične za Moravski stil, što upućuje na zaključak da je u sklopu tvrđave postojala tzv. pridvorna crkva, poput Lazarice u Kruševcu. Ostaci maltera crvenkaste boje na grudobranu jedne od kula, pronađenih tokom arheoloških istraživanja govore u prilog datiranju podizanja utvrđenja u doba kneza Lazara i Moravskog stila. Ispod samog Koznika, sa njegove južne strane, postojalo je podgrađe, čiji se ostaci i danas naziru.
