Drugi srpsko-turski rat 1877-1878, je rat Kneževine Srbije protiv Osmanlijske Turske u cilju oslobađanja južnih krajeva i osiguranja pune nezavisnosti Srbije. Rat je trajao od 13. decembra 1877. do 5. februara 1878. godine.
Prilike u Srbiji uoči rata
Posle neuspeha u Prvom srpsko-turskom ratu, u Srbiji je vladalo veliko nezadovoljstvo zbog osiromašenja stanovništva, a koje je bilo pojačano nerodnom godinom, nametima radi pokrivanja državnih troškova i gušenjem političkih sloboda. Ipak, sa simpatijama je gledano na početak rusko-turskog rata u proleće 1877. godine i oprezno je počelo povezivanje sa Rusijom koja je savetovala uzdržanost. Kada su Rusi kod Plevne u Bugarskoj zaustavljeni od Turaka, Rusija je tražila ulazak Srbije u rat, ali je Srbija bila potpuna nespremna za to. Rusija je pružila znatnu finansijsku pomoć Srbiji, pa je ova krajem septembra na svoje jugoistočne granice isturila 25-30 hiljada vojnika, a vojska je ojačana u naoružanju i opremi.
Pukovnik Sava Grujić, ministar vojske, izvršio je reorganizaciju srpske vojske tako što je formirano pet korpusa: Šumadijski, sa 15.500 boraca i 146 oficira; Moravski, sa 18.450 boraca i 118 oficira; Timočki, sa 22.150 vojnika i 124 oficira; Javorski sa 13.100 vojnika i 66 oficira, i Drinski sa 12.350 boraca i 54 oficira. Početkom rata obrazovana je i posebna Timočko-zaječarska vojska sa 8.800 boraca. Srbija je u rat sa Turskom ušla sa 89.000 vojnika i 232 topa, a Turska sa 85.000 redovnih vojnika i nekoliko hiljada bašibozuka i Arnauta. Predsednik vlade u periodu 1876-1878. godine bio je Stevča Mihailović, a ministar spoljnih poslova Jovan Ristić.
Topolska buna
Jedan bataljon Kragujevačke brigade Druge šumadijske divizije pobunio se 7. decembra 1877. godine i odbio da ide na front, pa su vojnici iz Kragujevca otišli u Topolu, u nadi da će im se pridružiti i drugi bataljoni, da će im se na čelo staviti Petar Karađorđević koji bi svrgao kneza Milana i zatim odustao od rata. Ovo je bio pokušaj karađorđevaca da izvrše prevrat u Srbiji. Buna je ugušena bez krvi 11. decembra, pobunjenici su pohvatani i surovo kažnjeni. Neki od organizatora bune kažnjeni su i streljani u Aranđelovcu tek 31. maja 1878. godine.
Ciljevi rata, planovi i pripreme
Cilj ovog rata bio je isti kao i Prvog srpsko-turskog rata: oslobođenje srpskog naroda ispod turske vlasti i teritorijalno proširenje prema Jugu. Ratni plan srpske vojske zasnivao se na činjenici da Srbija, na zahtev velikih sila, ne može imati pretenzije prema Bosni, kao i zahtevu Rusije da se pomogne njihovoj vojsci u nadiranju ka jugu Bugarske. Na bazi ovih činjenica, ratni plan je predviđao da tri od pet srpskih korpusa (Šumadijski pod komandom generala Belimarkovića, Moravski pod komandom pukovnika Lešjanina i Timočki pod komandom pukovnika Horvatovića) sa ukupno oko 46.000 ljudi i 128 topova razviju napad prema jugu i jugoistoku, opkole Niš, zauzmu Babinu glavu, Belu Palanku i Pirot, te nastave nastupanje prema Sofiji radi sadejstva ruskoj Dunavskoj armiji. Drinski korpus pod komandom generala Alimpića da bude u odbrani prema Bosni, a Javorski korpus pod komandom pukovnika Nikolića da u povoljnom trenutku pređe iz odbrane u napad prema Novom Pazaru i Sjenici. Timočko-zaječarska vojska pod komandom pukovnika Zdravkovića da napadne i osvoji Kulu i Vidin.
Turski ratni plan predviđao je upornu odbranu na svim pravcima, radi čega su mnoge tačke u dolini reka Nišave, Južne Morave, Raške i Ibra bile dobro utvrđene, a najsnažnija utvrđenja bili su Niš, Novi Pazar i Pirot.
Tok rata
Rat Turskoj objavljen je 13. decembra, a operacije srpske vojske otpočele su 15. decembra nastupanjem triju srpskih divizija (Ibarske, Moravske i Dunavske) prema jugu radi opkoljavanja Niša. Ova operacija je izvedena uspešno i tačno pa je Niš bio potpuno opkoljen za svega pet dana ratnih dejstava. Da bi onemogućio dolazak pomoći sa Kosova opsednutima u Nišu, pukovnik Lešjanin je naredio Ibarskoj diviziji da zauzme Kuršumliju i strateške tačke Samokovo i Prepolac koje presecaju put Priština-Prokuplje-Niš. Izvršavajući ovu naredbu, jedinice pukovnika Biničkog su posle dvodnevnih borbi 25. decembra osvojile Kuršumliju, ali su Samokovu i Prepolcu uspele samo da se približe i tu su ostale. Pod dejstvom srpskih prethodnica i pod pritiskom ustanika, čiji se broj povećao na 6.000 ljudi, Turci su u to vreme napustili Leskovac i povukli se na jug, zatvarajući Grdeličku klisuru. Vrhovna komanda srpske vojske, na čelu sa knezom Milanom, od 18. decembra nalazila se je u Aleksincu.
Dok su trajale ove operacije oko Niša, Timočki i Šumadijski korpus su, pod opštom komandom generala Belimarkovića, dejstvovali prema jugoistoku, polazeći s Pandirala. Knjaževačka vojska, pod komandom potpukovnika Jevrema Markovića, 17. decembra zauzela je strateški položaj Babina glava, a dva dana kasnije i prevoj Sveti Nikola. Posle jedne oštre borbe, 24. decembra oslobođena je Bela Palanka. Time je jedan od glavnih strateških ciljeva srpske komande bio postignut: Turci više nisu mogli da šalju nikakvu pomoć iz Bosne, Albanije i sa Kosova prema Sofiji. Tada je uspostavljena veza srpske i ruske vojske kod Ćiprovca. Ruska vrhovna komanda tražila je nastavak srpskog napada ka istoku.
General Belimarković naredio je da se napadne Pirot sa tri kolone. Krvave borbe vođene su 25. decembra na utvrđenim položajima Nišor, što nije dalo rezultate, pa su narednih dana turski položaju zaokruženi sa nekoliko strana, a Turci, koji su u Pirotu imali jake snage (12 bataljona), 28.decembra u zoru napustile su grad da ne bi bile potpuno blokirane. Posle oslobođenja Pirota, jedinice srpske vojske oslobodile su još i Kulu, Breznik, Trn i Radomir i bile zaustavljene kod Slivnice 5. januara 1878. godine na vest da su Rusi zauzeli Sofiju.
Oslobođenje Niša
Prvih dana januara posle oslobođenja Pirota, srpska Vrhovna komanda je odlučila da se sa što većim snagama napadne Niš i da se uništi njegova odbrana koju je sačinjavalo 5.000 vojnika sa 267 topova, razmeštenih na više dobro utvrđenih položaja, naročito oko brda Vinik severno i Gorice južno od Niša. Na odluku je uticala i vest da se iz Prištine sa 10-12 hiljada vojnika kreće Hafiz-paša u pomoć opsednutom Nišu. On je zaista uspeo da potisne srpske snage sa Samokova i da im preotme Kuršumliju, ali dalje nije mogao otići.
Za napad na Niš, srpska Vrhovna komanda je prikupila četiri divizije šumadijske i moravske vojske sa 15.000 vojnika i 100 topova. Opšti napad je počeo 7. januara, sa glavnim udarom iz jugoistočnog pravca. General Jovan Belimarković, sa komandnog mesta u selu Berbatovu, neposredno je rukovodio ovim borbama. Posle trodnevnih žestokih borbi, kada su osvojena utvrđenja na Gorici i na te položaje dovedena srpska artiljerija koja je neposredno ugrozila nišku tvrđavu, Turci su pristali na pregovore o predaji. Komandant Niša Halil Zija-paša i mutesarif (upravnik grada) Rašid-paša predali su grad 10.januara. Njihovi vojnici napustili su grad bez naoružanja i otpremljeni su u pravcu Sofije i delom ka Vranju. Trupe Šumadijskog korpusa svečano su ušle u Niš 12. januara, a razdragano stanovništvo ih je oduševljeno dočekalo. U Nišu je zaplenjeno 267 topova, 13.000 pušaka, 7,800.000 puščanih metaka, 20.000 topovskih granata i drugo. Dva dana kasnije, u Niš je stigla i srpska Vrhovna komanda na čelu sa knezom Milanom.
Oslobođenje juga Srbije i Vranja. Kraj rata
Posle zauzeća Sofije, Rusi više nisu tražili srpsku pomoć i saradnju, pa je srpska Vrhovna komanda odlučila da napad usmeri prema Kosovu. Odlučeno je da se Moravski i Timočki korpus, pod komandom pukovnika Lešjanina, upute preko Kuršumlije, Samokova i Prepolca, odnosno dolinom Puste reke i preko Golaka na Prištinu, a da Šumadijski korpus, pod komandom generala Belimarkovića, dolinom Južne Morave i Grdeličkom klisurom izbije u rejon Vranja, pa po njegovom oslobađanju takođe udari na zapad prema Prištini.
Ostvarivanje plana počelo je 19. januara, kada je Moravski korpus ponovo zauzeo Kuršumliju, ali je u borbama za Samokov od 23. januara do 3. februara zaustavljen i pretrpeo teške gubitke. Timočki korpus zauzeo je Bojnik i Lebane, krenuo ka Prištini i u pomoć Moravskom korpusu na Samokovu, kada ih je 5. februara sustigla vest o primirju koje su Rusi zaključili sa Turskom 31. januara u Jedrenu.
Šumadijski korpus je od 20. do 24. januara oslobodio celu Grdeličku klisuru i stigao na domak Vranja. Za odbranu Vranja Turci su prikupili oko 7.000 boraca redovne vojske i oko 3.000 bašibozuka, 8 topova i dva eskadrona konjice. Žestoke borbe za Vranje vođene su 30. januara, pa su Turci pod jakim pritiskom srpske vojske Vranje napustili noću 30/31. januara. Korpus je zatim okrenuo prema Prištini, u Gnjilane je ušao 4. februara, a jedno njegovo izviđačko odeljenje 5. februara u Gračanicu, kada je i do njih stigla vest o primirju iz Jedrena.
Time je posle šest nedelja stalnih borbi u veoma teškim zimskim uslovima i po neprohodnom planinskom terenu, Drugi srpsko-turski rat bio završen. U njemu se srpska vojska pokazala u mnogo boljem svetlu nego u Prvom ratu. Iskusnija, upornija, istrajnija, bolje vođena, ona je postigla niz zapaženih ratnih uspeha. Srbija je u ovom ratu ipak imala značajne gubitke: 2.400 mrtvih i 3.000 ranjenih.
Diplomatska borba za srpska prava
Na sednici srpske vlade održanoj 15. januara 1878. godine, zaključeno je da se pri zaključenju mira, od Turske zatraži priznavanje srpske nezavisnosti i teritorija Stare Srbije (kosovski vilajet, niški, prizrenski, skopski i novopazarski sandžak) sa dodatkom Vidina. Od aspiracija prema Bosni i Hercegovini se odustalo zbog energičnog protivljenja Austrougarske. Teritorijalni zahtevi Srbije su bili odbijeni kako od Turske, tako i od savezničke Rusije, koja je Bugarskoj obećala Niš, Pirot, Leskovac i Vranje. Izuzetnim zalaganjem kneza Milana, ministra Ristića i pukovnika Lešjanina, uspelo se da Srbiji po San-Stefanskom sporazumu (3. marta 1878.) pripadnu Niš i Leskovac, ali ne i ostali oslobođeni krajevi. Daljim naporima srpske diplomatije obezbeđeno je da se na Berlinskom kongresu (12. juna 1878.) Srbiji dodele pirotski i vranjski okrug, kao i Mali Zvornik. Srbija je konačno postala nezavisna država.
