Sa istoka se podizala velika prašina. Iza jedne velike pravougaone kuće od nabijene žute zemlje, u kojoj se nalazila kalotasta peć potkovičaste osnove, fundirane keramikom, iskusni keltski ratnik, verovatno sa grivnom oko vrata, u dugim pantalonama i sa vunenom tunikom, iskopao je plitku rupu, četrdesetak centimetara ispod horizonta i u nju spustio ono što će danas biti poznato kao židovarsko blago.
Izvesno je da se to dogodilo pre pada keltskog Židovara, u onom haosu koji je morao prethoditi dačkom osvajanju. Ljudi iz širokog podgrađa su se peli u utvrđenje, dok su konjanici sa visokim ovalnim štitovima izjahivali kroz vrata grada, takozvanog oppiduma utvrđenog na prirodnom uzvišenju iznad toka reke Karaš. Pronosio se glas da se utvrđenje neće braniti i da će slavni keltski konjanici bez borbe predati naselje Boirebisti.
Horde Dačana koje su osvojile Panoniju, sredinom prvog veka pre nove ere kretale su se na zapad, a njihov nemilosrdni i divlji kralj Boirebista, koji će ih voditi sve do Tise, približavao se i Židovaru, jednom od poslednjih utočišta umiruće keltske kulture, sa koga se pružao pogled sve do Viminacijuma, sa one starne Dunava. Odatle su rimski legionari iz Sedme rimske legije nezainteresovano posmatrali kako se varvari međusobno tuku, vodeći brigu samo o tome da ne prodru preko Dunava, prirodne granice provincije Gornje Mezije.
Keltski ratnik se osvrnuo oko sebe i u rupu spustio više od dva kilograma srebrnog blaga, na brzinu umotanog u tkaninu. I potom napustio Židovar zajedno sa drugom keltskom aristokratijom. Grad nije spaljen i srušen tom prilikom, a nema pouzdanih tragova da li ga je Beoirebista odmah potom osvojio ili se to dogodilo nešto kasnije. Izvesno je samo da se vlasnik blaga nikada nije vratio po njega, ostavljajući ga da, kao najbogatija ostava koja je ikad nađena na tlu Srbije, bude retko svedočanstvo o davno iščezlim Keltima.
Dvadeset vekova kasnije, keltsko blago se čuva ispod desetak kilometara udaljenog Vršačkog brega, u Gradskom muzeju u Vršcu, kome Židovar kao nalazište pripada administrativno i po arheološkoj istoriji. U ovoj ljupkoj pograničnoj varoši, najvećoj na granici sa Rumunijom, koja je pre svega poznata po grožđu, košarci i farmaceutskoj industriji, danas uopšte nema nikakvih keltskih tradicija.
Jedina sličnost sa napuštenim drevnim Židovarom jeste mešavina naroda koja se ovde stvorila. Po arhitekturi i stilu života, grad podjednako baštini nemačke, rumunske i srpske tradicije, kao što je kultura Židovara, sudeći po arheološkim nalazima, nerazdvojiva mešavina rimskih i grčkih sa dačkim i keltskim tradicijama.
Blago, teško 2296 grama sa čak 160 nalaza od srebra i 129 ćilibarskih perli, trenutno se nalazi u velikom sivom sefu u biblioteci muzeja. Reč je o „duže tezaurisanom porodičnom blagu koje je u jednom trenutku sklonjeno“, a za koje se po stilu može pretpostaviti da je, po keltskoj narudžbi, napravljeno u balkanskim helenističkim radionicama pre dva milenijuma. Pored blaga u istom sefu se čuvaju pečat grada i gradska povelja s početka XIX veka, kakvim je nekadašnja Habsburška monarhija gradovima na svom jugu iz Beča jemčila izvesnu samostalnost, nezavisnost od temišvarskih vojnih vlasti. Blago je razvrstano u kartonskim kutijama, složeno i numerisano.
„Imali smo sreće“, kaže kustos Dragan Jovanović, arheolog koji se stara o praistorijskoj zbirci iz metalnog doba, dok vadi velike srebrne keltske fibule iz kutija, objašnjavajući koliko je neuobičajeno da se takva kolekcija ne pronađe u nekoj kneževskoj grobnici, već pri iskopavanjima praistorijskog naselja. Jovanović dodaje da je blago prethodnih godina bilo čuvano u sefu gradske banke, ali je zbog praktičnih problema oko transporta i potreba istraživača preneto u muzej.
U tihoj i prostranoj zgradi muzeja nekada je bilo nemačko zabavište. Depo muzeja je pomalo neuobičajeno smešten na poslednjem spratu, u drvetom obloženom potkrovlju. „Sve je to Židovar“, kaže Jovanović dok pokazuje na više od deset metara duge police krcate kutijama sa keramikom koja se iz Židovara vadi već decenijama, u kampanjama koje muzej sa beogradskim arheolozima uspeva da organizuje gotovo svake godine.
Izvor ‚‚ National Geographic Srbija „
