AES RUDE – prvi oblik platnog sredstva kod Rimljana; označava neobrađene nepravilne komade bronze različite težine, bez likova; koriste se od 5. v. pr. n. e.
AES SIGNATUM – livene bronzane ploče pravougaonog oblika, težine oko 1350 g, sa raznolikim prikazima sa obe strane, korištene kao platežno sredstvo, izrađivane između 300. i 255. g. pr. n. e . Izrađane da bi mogle biti razdeljene kao plen nakon pobede.
AES GRAVE – težak bronzani okrugli livani novac iz vremena Rima( Republike). Osnovna jedinica bila je AS (I), a manje su bile SEMIS (S), TRIENS, QUADRANS, SEXTANS, UNCIA I SEMUNCIA. Sve osim zadnje imale su oznake. Poslednja emisija novca imala je na reversu prednji deo broda, a na aversu Jana, Jupitera, Minerve, Herakla,Merkura i Rome zavisno od vrednosti.
TRESSIS (III) – lijevan kratko vreme između 265. i 242. g. pr. n. e . i imao je vrednost 3 ASA i DUPONDIUS (II), novac vrijednosti 2 ASA
ANTONINIANUS – srebrnjak uveden 215. g. od cara KARAKALE vrednosti 2 DENARA;zrakasta kruna na carevoj glavi,kovani do 303. g.
APOLLONIA u Iliriku, na Jadranskoj obali Albanije – tamo se nalazila kovnica novca; gradosnovali stanovnici KORKIRE oko 588. g. pr. Kr.; oko 400. g. pr. Kr. počinje kovanjesrebrnih STATERA (tridrahme) sa prikazom krave sa teletom, cvetnim motivom i slovima. Od 250-240.g. pr. n. e . počinju da se kuju DRAHME sa sličnim motivima i oznakama a kuju ih do sredine 1. v.pr. n.e. Od prikaza se na novcu pojavljuju se Artemida//tronožac,Demetra//tronožac, Apolon//obelisk.
ARGENTEUS – srebrnjak uveden 294. g. od cara DIOKLECIJANA; vredeo je 5 bronzanih numma.
AS – u početku je izlivan, a kasnije kovan bronzani novac najviše vrijednosti između 140.-130. g.pr.n. e. kovan je deseti deo denara (oznaka X), a zatim šesnaesti deo denara (oznaka XVI)i kovan je do druge pol. 3. veka.
AUREUS – zlatnik najveće vrijednosti u rimskom carstvu. Pojavio se prvi put 84. g.pr.n.e. u posebnom prigodnom kovanju i MULTIPLA – novac višestruke vrednosti aureusa- od 309. (Konstantin I.) kovan uporedo sa SOLIDOM (vrijednost 5:6).
BALEJ – Ilirski vladar posvjedočen samo na novcu,kovan u kovnici RHIZON i PHAROSU. Većina novca je bronzana,a ima ga u srebru koji su ređi (vladarevo poprsje//Artemida sa ili bez baklje i natpis okolo)
VIZANTIJSKI NOVČANI SISTEM
– uveden 498. g. reformom cara Anastazija
– zlatni SOLID je bio novac najveće vrednosti (vredeo 2 SEMISE i 3 TREMISE), od srebra su kovane SILIKVE, polusilikve i četvrtsilikve
– najvredniji bakarni novac bio je FOLIS, vredeo je 40 numma (nosio oznaku M), a kovan je I POLUFOLIS vrednosti 20 numa (oznaka K), četvrtfolis ili DEKANUMIJ vrednosti 10numa (oznaka I), osmina folisa vrednosti 5 numa (oznaka E), i sitan novac NUMMUS
– car Heraklije uvodi novi srebrni novac težine 6 skripula – HEKSAGRAM (vredeo je dvanaestinu solida; 1 solid=12 heksagrama=288 folisa).
– od 8. do 11.veka na snazi je novi sistem temeljen na zlatnom novcu pod nazivom NOMISMA.
CENTENIONAL – vredeo je 100 denara, sadržao je 4-2% srebra; zamijenio num 317./318. g., a kovan je do 348. God.
CISTOFOR – srebrnjak velikog prečnika čije je kovanje započelo u M. Aziji oko 170. g. pr.n.e. kao tetradrahma (jednak tri antičke drahme), od Eumena II. kovani su u Pergamu,Efezu i Tralama
– pripadaju grupi provincijskog rimskog novca koji je vredeo 3 denara.
– ime su dobili po prikazu CISTA MYSTICA (cilindrična košara sa svetom zmijom).
DAORSI – Ilirsko pleme koje je naseljavalo levu obalu doline Neretve, kovali su bronzani novac sa Hermovom glavom//ilirskim brodom i natpisom.
DATIRANJE NOVCA
a) GRČKI NOVAC – dosta ga je teško datirati pomoću analiza skupnih nalaza i stila, te uz pomoć imena kraljeva ili vladara na novcu.
b) ILIRSKI NOVAC – dosta teško ga je datirati, tek se ponekad javljaju imena vladara (Monunije – Gencije- Balej), analiza stila ne pomaže mnogo zbog grube izrade kalupa.
c) RIM. REPUBLIK. NOVAC – pomoću analize skupnih nalaza, a od 1. v. pr.n.e. po legendama u kojima se spominju kovničari, edili, pretori ili kvestori.
d) RIM. CARSKI NOVAC – može se precizno datirati (na aversu uz puno carevo ime navedena je i carska titulatura,i vota- jubilarna obeležavanja vladavine); za dataciju su najvažnije funkcije: AUGUSTUS (oznaka AVG, počasni naslov koji je Oktavijan prvi putadobio 16.1.27. g.pr.n.e.; naslov je davao senat, a kasnije i vojska), PATER PATRIAE (oznakaP.P., August ga je dobio 2. g.pr.n.e.), PONTIFEX MAXIMUS (oznaka P M ili PONT MAX,August ga prvi puta dobio 6.3.12. g pr.n.e.), CONSUL (oznaka COS), TRIBUNITIAPOTESTAS (oznaka TR P ili TR POT, August ga je dobio 23. g.pr.n.e.), IMPERATOR (oznaka IMP), LIBERALITAS (oznaka LIBERAL AVG, LIBERALITAS AVG…, darivanje naroda u vreme pojedinog vladara).
e) RIM. PROVINC. NOVAC – određen oznakom godine kovanja (brojanje godina po eri vladarske kuće).
f) VIZANTIJSKI NOVAC – od 538. na bronzanom novcu navedena redna godina vladanja pojedinog cara
VOTA – proslave desete (vota decennalia) ili dvadesete (vota vicennalia) godišnjice vladarevog preuzimanja vlasti; prvi put se javlja kod ANTONINA PIA.
– od cara Dioklecijana na novcu se javlja natpis D(ominus) N(oster), a nestaje većina ostalih titular
DENAR – srebrnjak, javlja se 211. g pr.n.e. i traje sve do 3.veka. U početku je vredeo 10 asa i imao oznaku X odakle mu i ime, a kasnije se menja u 16 asa. Od 215. g. uveden je ANTONINIJAN (dvostruka vrednost denara).
DRAHMA – reč znači (puna šaka); uglavnom označava srebrnjak, retko zlatnik; najčešće se deli na 6 OBOLA; kovane u doda kadrahme, dekadrahme, tetradrahme, didrahme,hemidrahme a dolaskom Rimljana vrednost denara je izjednačena sa drahmom.
DUPONDIJ – u početku je bio lijevan bronzani novac vrednosti 2 ASA, nosio je oznaku II,kasnije Roma//prednji deo broda i II.
DIRAHIJ – ilirska kovnica u istoimenom gradu, osnovana kao kolonija doseljenika sa Krfa. Kovanje je počelo između 420. i 350.g.pr.n.e. i kuju se SREBRNI STATERI (tridrahme) sa likom krave sa teletom//cvetnim motivom i natpisom a kasnije se javlja i naziv Monunija.
– pod utjecajem denara počinju se kovati srebrne DRAHME. Kovnica iskovala 3 puta više novca nego ona u Apoloniji.
-FOLIS – bronzani novac težine 10g, kojeg je 294. g. uveo DIOKLECIJAN, pravilan naziv je NUMMUS.
– u početku označavala je vrećicu u kovnici napunjenu određenim brojem bronzanog novca.
– u Vizantiji izraz je označavao najveći bronzani novac vrednosti 40 numa.
GENCIJE – ilirski kralj koji je u kovnicama u Lisu i Skodri kovao bronzani novac.
GRČKI NOVAC – novac se počeo kovati oko 600. g.pr.n.e. u Lidiji, Joniji i Kariji od ELEKTRUMA, prirodne slitine srebra i zlata. Prvo se označavala samo prednja strana novca dok su natpisi na njemu retki. U klasično doba prevladava srebrna TETRADRAHMA a najrasprostranjenije su bile atenske tetradrahme sa likom SOVE. U helenizmu se počinje kovati i zlatan novac.
GRČKO – ILIRSKI NOVAC – naziv se odnosi na svojevrsni novčani savez na JI obali Jadranskog mora pre dolaska Rimljana.
HERAKLEIA – kolonija sa kovnicom novca iz srednje Dalmacije od 4.v.pr.n.e. kovali su novac tri vrednosti: novac polovične vrednosti prikaz Herakla//luk i toljagu sa natpisom i novac najniže vrednosti Artemida.
ISSA – osnovana u IV. v. pr.n.e. od doseljenika sa Sirakuze, kovali su novac s prikazom Jonija//dupin iznad valova, kasnije se javlja natpis IONIO. U ranom 3. v. pr.n.e. počinju kovati bronzani novac sa glavom Nimfe i natpisom.
ISTOČNI GOTI – 12000 numa za 1 solid, kovnice su bile Roma, Ravenna, Siscia, Ticinum,Mediolanum, Sirmium.
– bronzani novac bili su folis (XL) i polufolis (XX).
KARTAŠKI NOVAC – kovali su ga od kraja 5. v. pr.n.e. tetradrahme sa tri prikaza (Nika kruni konja//palma, glava Perzefone//konj ispod palme, Heraklova glava//konjska glava i palma iza)- prvi novac iskovan u Kartazi između 350. i 241. g. pr.n.e. bili su ZLATNI STATERI s prikazom boginje Tanit//konj.
KORKYRA MELAINA – isejska kolonija na Korčuli; u 3. v. pr.n.e. kratko vrijeme imala jekovnicu bronzanog novca s prikazom Apolona//klas i natpis
KVADRANS – u početku bronzani novac vrednosti ¼ asa (ruka//zrno, ruka//ruka,vepar//vepar, pas//točak…), vrednost novca označavaju tri tačke (…)
KVADRIGAT – srebrnjak iz oko 225. g. pr.n.e. na reverse je lik Jupitera a zamenio ga denar KVINAR – srebrnjak vrednosti pola denara tj., 5 asa koji se javlja oko 211. g. pr.n.e. kasnije mu se vrednost menja na 8 asa- u malim količinama kovani su i zlatni kvinari vrednosti pola aureusa.
LABEATI – ilirsko pleme. Kovali su bronzani novac s likom mladića sa šeširom//ilirski brod inatpis.
LUGDUN – grad u provinciji Galiji u kojem je bila kovnica u kojoj su se za Augusta kovali zlatnici (aureus) i srebrnjaci (denarius), a kasnije i velike količine bronzanog novca. Posle se u njoj kuju antoninijani, a za Dioklecijana numi. Kovnica je imala oznaku LVG i LD.
MONUNIJE – ilirski kralj (310.-280. g. pr.n.e.) čije se ime javlja na tetradrahmama iz kovnice Dirahij.
MITIL – nasednik kralja Monunija, čije se ime javlja na novcu kovnice Dirahij.
NUMIDSKI NOVAC – bronzani novac s likom bradate glave//konj u galopu; kovanje je započeo kralj Sifaks; nalazimo ga u ostavama plemena Japoda u Lici.
NUMMUS – bronzani novac koji je 294. g. uveo Dioklecijan; pogrešno se označava kao folis. Godine 317./318. zamenjen je CENTENIONALOM. Vrijedio 25 denara.
PHAROS – kolonija doseljenika sa Parosa; kovali su srebrne TETROBOLE (Zeus// koza ilegenda FAP); kasnije se na novcu javlja legenda FA.
PROVINCIJSKI NOVAC – nazivan i grčki carski novac sa prikazom cara//mesto božanstva,spomenici, personifikacije. U najopsežnijoj seriji pripada novac EGIPTA (aleksandrijskii kovovi),zatim Sirije (srebrne tetradrahme), Kapadokije, cistofori…
– novac je često nosio oznagu grada gde je kovan na alfabeti.
RADIJAT – bronzani novac koji je 294. g. uveo Dioklecijan i izjednačio ga s antoninijanima koji ima zrakastu krunu.
RIZON – grad u kojem je kovan srebrni novac sa maked. štitom//Pegazom i legendom P. a kasnije kuje se bronzani novac sa prikazom Zeusa//venac i natpis PI/ZO, kao i retka emisija sa prikazom zenske glave i natpisom PIZONITAN//likom Artemide sa bakljom
SALONA – kovnica posvedočena u vreme cara Nepota – kovani su solidi i tremise a kasnije se u njoj kuju bronzani folisi i polufolisi bez oznake kovnice i godine.
SESTERCIJ – u novčanom sustavu Rimske Republike srebrnjak vrednosti dva i po asa (oznaka IIS) i četvrtine denara, uveden 211. g. pr.n.e. zajedno s denarima i kvinarom- u novčanom sistemu Rimskog Carstva vrednosti 4 asa.
SILIKVA – srebrni novac vrednosti 1/24 zlatnog solida kojeg je 324. g. uveo Konstantin I.
SISCIA – 262.g. za vreme Galena otvorena je kovnica antoninijana, a kasnije se kuje i srebrni, zlatni i bronzani novac.
SOLID – zlatnik koji je 309. g. uveo Konstantin I. u kovnici u Treveri.
STATER – novac kovan od elektruma u 6. v. pr.n.e. a kasnije se kuje zlatni stater vrednosti 10 srebrnih statera. Srebrni stater je vredeo 4 drahme.
TETRADRAHMA – srebrnjak vrednosti 4 drahme.
TREMISA – zlatnik u vrednosti 1/3 solida, uveo ga car Teodozije I.
TRESVIRI MONETALES – zadatak im je bio da u ime države nadziru proizvodnju pročišćene bronce, srebra i zlata, a od uvođenja denara dobijaju zadatak da kuju novac od tih metala. To je bio kolegijum tri mlađa službenika, članova vigintivirata, kandidata za članove Senata,zaduženih za nadzor nad kovanjem novca. U početku imali su sedište u hramu Junone Monete.Oznake III VIR ili A A A FF označava njihovu funkciju.
VIKTORIJAT – srebrnjak ¾ vrednosti denara, uveden oko 211. g. pr.n.e. i izjednačen je sa drahmom. Na reverse je imao prikaz Viktorije i trofeja.
VIMINACIJUM – grad sa kovnicom koja je prestala delovati 255.g. za vreme cara Valerijana I.
NOVČANI SISTEM
GRČKA
1 talent = 60 mna = 6000 drahmi = 36000 obola = 288000 bronzanih halka
RIMSKA REPUBLIKA – kuje se srebrni i bronzani novac sa oznakom vrednosti.
– srebro: DENAR (X = 10 asa), KVINAR (V = 5 asa) i SESTERCIJ (IIS = 2.5 asa)
– bronza: DUPONDIJ (II = 2 asa), AS (I), SEMIS (S = pola asa), TRIENS (… = 1/3 asa),KVADRANS (…. = ¼ asa), SEXTANS (.. = 1/6 asa), UNCA (. = 1/12 asa), SEMUNCIA (S= pola unce).
– zlatnici su kovani samo u posebnim prilikama, vreme rata i sl. (zlatnici vrednosti 60, 40 i 20 asa [oznake VX, XXXX i XX] sa prikazom Marsa I orla na munji).
CAR AUGUST (1 zlatni aureus = 25 srebrnih denara = 100 bronzanih sestercija = 200 dupondija = 400 asa = 800 semisa = 1600 kvadransa).
KONSTANTIN I. (1 zlatni solid = 2 zlatna semisa = 3 zlatna tremisa = 15 teških/18 lakih srebrnih miliarenzija = 40 srebrnih silikvi = 480 bronzanih numma, a kasnije 1800 bronzanih numma).
VIZANTSKI SISTEM (1 zlatni solid = 2 zlatna semisa = 3 zlatna tremise = 12 teških/14 lakih srebrnih miliarenzija = 24 srebrne silikve = 288 bronzanih folisa = 7200 bronzanih minima).
