Ceo Egipat i sirijske provincije su se odmetnule, Galija je izgubljena, Norik i dve Panonije su opustošene, čak i sama Italija, kraljica svih naroda, plakaće nad ruinama brojnih uništenih gradova…
Sredina trećeg veka možda je najtamnije i najteže razdoblje istorije kasnijeg Rimskog carstva.
Bes bogova okrenuo se protiv Rima, a vladari toga doba nisu uspeli da ih umilostive. Državu su kidali sa svih strana poput nekog roba stavljenog na točak za mučenje. Jedan savremenik u to doba opisao je kako se provincija po provincija odvaja od carstva.
Ipak jedan događaj, bitka kod Naisa je preokrenula tok istorije. Galijen, Klaudije i Aurelijan, tri cara su u toku svojih vladavina obnovili teško uzdrmano carstvo.
Bitka kod Naisusa
Bitka kod Naisusa ili Bitka kod Niša se odigrala u septembru 268. godine između gotske vojske i Rimljana koje su predvodili tadašnji car Galijen i budući carevi Klaudije II i Aurelijan. Ovaj događaj ima važnu ulogu u istoriji krize tokom trećeg veka.
Rezultat je bila velika rimska pobeda koja je, u kombinaciji sa efikasnim gonjenjem okupatora nakon bitke i sa energičnim naporima imperatora Aurelijana, u velikoj meri otklonila pretnju germanskih plemena na Balkanu u sledećim dekadama.
Naissus-najveći grad Rimske provincije Gornja Mezija (Moesia Superior), godina 268. p.n.e. tu će se odigrati jedna od najkrvavijih bitaka u rimskoj ratnoj istoriji. Horde Gota krajem 267. i početkom 268. god. prelaze Dunav i počinju sa pustošenjem i pljačkanjem rimske provincije Panonija (Pannonia), gde uništavaju nekoliko gradova do temelja. U proleće iste godine imperator Galenije (Galenius) je vojnom akcijom potukao Gote na njihovoj teritoriji u nastojanju da suzbije njihovu tendenciju za prelaskom na druge rimske provincije, ali su unutrašnje pobune u carstvu dovele do nemogućnosti da se plan sprovede do kraja i spreči da Goti prodru dublje u teritoriju Rima. Prilično okuraženi pobedama, Goti nastavljaju sa laganim prodorom u druge provincije na Balkanu tokom celog leta 268. god. pa Rimski senat već veoma zabrinut rešava da Gote sačeka i prekine njihovo osvajanje.
Prema izvorima koje su ostavili antički istoričari kao što su Tacit, Ptolomej, Plinije i drugi, Goti su došli iz Skandinavije pa su prešavši na desnu obalu reke Visle tokom I veka nove ere počeli da se sele na jug. Oni se nisu bavili stočarstvom kao ostala nomadska plemena, već isključivo zemljoradnjom ali su preduzimali seobe čim bi zemlja postala neplodna. Plemićki stalež kod Gota bio je konjica a prava snaga njihove vojske bila je u pešadiji koja je preferirala formaciju klina. U bitku su ulazili sa velikom vikom, divljačkim naletima i tako su imali više efekata dok im je odbrana bila slaba strana. Od naoružanja koristili su drvene štitove, dvosekle mačeve srednje dužine, kratka koplja pogodna za bacanje, luk i strele koje su sudeći po vrhovima koji su pronađeni u artefaktima imali oblik lovorovog lista. Ipak, ne toliko neorganizovano velike formacije Gota ali i Herula, Peukina kao i Gepida kreće u pohod na rimsku teritoriju.
Imperator Galijen, budući car Klaudije II i general Aurelije sakupljaju trupe kod antičkog Naissusa sa ciljem da jednom za svagda otklone opasnost. Oni kreću u brzom tempu iz Italije pa preko Sirmiuma i Viminacijuma dolaze u oblast Naissusa. U kampanju su uključene jedne od najboljih i najiskusnijih Rimskih legija toga doba. Na bojno polje Galijen izvodi novoformiranu mobilnu armiju comitatus koja je sastavljena uglavnom od pretorijanaca i formacije vexillationesa, trupa formiranih pri rimskoj vojsci da ad hoc spreče eventualne krize na rimskim granicama. Legionari su bili iz sledećih legija: II Parthica, I Minervia, XXX Ulpia Victrix, VIII Augusta, XXII primigenia, I, II, i III Italica, X, XIII, XIV Gemina, I i II Adiutrix, IV Flavia Felix, VII i XI Claudia i V Macedonica. Car Galijen je po prvi put u rimskoj vojnoj istoriji formirao i nezavisne konjičke jedinice koje treba da pariraju lako pokretnim trupama varvara.
Do borbe je došlo septembra meseca 268. god. kada su Goti masovno krenuli na oblast Naissusa u hordama, nevični taktičkom ratovanju ali okuraženi svojom masovnošću. Bitka se razvila sa obe strane reke Nisse (danas Nišava), preteći što se i obistinilo da se pretvori u pravi masakr. U samom startu bitke dalmatinska konjica razbila je napad teških Gotskih konjanika koji su krenuli u juriš nadajući se da će njihova masovnost da razbije prvu liniju Rimske odbrane što se nije desilo. To je naišlo na iznenađenje kod Gota pa su oni počeli da se povlače prema svom baznom logoru, ali je rimska vojska ovo iskoristila za kontraofanzivu pa je u pravom haosu koji je nastao udarom legija ubijeno i ranjeno između 30000 i 55000 Gota dok je više hiljada zarobljeno. Većina zarobljenih Gota našlo se u službi Rimske vojske tokom ratnih kampanja Klaudija II i Aurelijana. Klaudije posle ove pobede dobija epitet Ghoticus-Gotski. Ova pobeda Rimljana zaustavila je Gote tako da skoro čitav vek nisu prelazili granicu sa Rimskom imperijom.
Nakon ove bitke dolazi i do smene na prestolu. U zaveri je Galijen ubijen i Klaudije preuzima vlast. Istoria beleži da je bilo čak 30 pretendenata na presto tako da je Galijan godinama živeo svestan namera svojih konkurenata da mu oduzmu život i preuzmu vlast.
Iako nekoliko istorijskih izvora svedoči o tome kako je Klaudije (kasnije prozvan Gotski) postao rimski car, detalji ipak nisu u potpunosti jasni. Ta priča bi, ukratko, izgledala ovako: Jedno veče, u toku opsade pobunjenog Mediolanuma (danas Milano), u šator cara Galijena upadoše vojnici javljajući da se neprijatelj iznenada približava. Car, ne čekajući da navuče zaštitni oklop, pojuri u susret napadaču. Ali, nedaleko od šatora, vrebala je zavera – jedna strela poletela je iz mraka i smrtno pogodila Galijena (pričalo se da je strelu uputio Cekropije, komandant konjice). Zaverenici zatim objavljuju da je car na samrti za svoga naslednika proglasio jednog od najuglednijih vojskovođa – Marka Aurelija Valerija Klaudija. Imajući u vidu da je Galijen imao sina, kao i brata, izbor Klaudija za naslednika očito je bila izmišljotina samih zaverenika. Ali, nakon vesti o carevom ubistvu, vojska se buni. Među vojnicima bivši car imao je dosta pristalica. Bilo je potrebno da Klaudije objavi nagradu od po dvadeset zlatnika svakom vojniku, kako bi se stvari kako-tako smirile.
Ubrzo, do Klaudija je stigla vest o novoj najezdi plemena Jutunga i Vandala koja su upala preko Dunava u Retiju i Panoniju.Ostavivši komandu na Balkanu svom zemljaku Aurelijanu, Klaudije je stigao u Sirmijum (danas Sremska Mitrovica), kako bi predvodio vojsku u pohodu na sever. Ali, umesto varvara, dočekao ga je drugi, jos strašniji neprijatelj – kuga.
Tačno devedeset godina nakon smrti čuvenog cara – filozofa Marka Aurelija, jos jedan rimski car – Klaudije Gotski – umro je od kuge u istom gradu na Savi u kome je umro i Marko Aurelije – u Sirmijumu. Tako je nakon skoro šezdeset godina i ne manje od sedamnaest rimskih careva (razdoblje od 211 – 270), koji su u nizu svi izgubili život nasilno, Klaudije II bio prvi car koji je umro prirodnom smrću. Bez sumnje, biti rimski car u III veku bilo je opasno zanimanje.
Vladavina Klaudija Gotskog zanimljiva je još iz jednog razloga. Pre njega, samo su dva rimska cara (Maksimin I i Trajan Decije) poticali sa Balkana. Od njegovog doba, pa tokom više od jednog veka, to jest od 268. godine pa sve do 378. godine (kada je otpočela vladavina cara Teodosija I Velikog) sa malim izuzetkom skoro svi rimski carevi poticali su sa Balkana, a prvenstveno sa prostora današnje Srbije (izuzetak su bili samo car Karus i njegova dva sina u toku tri godine 282-285).
Svi ti carevi poticali su iz romanizovanog stanovništva Podunavlja (Ilirik, Mezija, Panonija, Dalmacija) koje je već dugo bilo glavni izvor životnosti i energije za posustalo carstvo. Seljaci iz naših krajeva postajali su dobri i hrabri vojnici, sposobni oficiri, čvrsti i surovi komandanti rimske vojske koji su, i kada su od svojih saboraca proglašavani za careve, u prvom redu ostajali vojskovođe.
Istovremeno, oni su bili i nepokolebljive rimske patriote, ponosni na blistavo nasleđe rimskih „predaka”, nasleđe čiji opstanak je zavisio od njihove lične preduzim-ljivosti ihrabrosti. Ti ljudi skromnog porekla i još skromnijeg obrazovanja nisu pisali filozofske beleške niti poeme poput nekih svojih prethodnika. Najčešće su imali tek osnovno znanje latinskog jezika. Njihova pamet i mudrost zasnivali su se na seljačkom i vojničkom zdravom razumu, sposobnom da brzo shvati osnovne zadatke i ogromne teškoće carstva i da im traži jednostavna, uvek primenljiva rešenja.
Rođeni daleko od foruma, obavijeni u purpur, ti podunavski vladari isticali su svoje latinsko nasleđe sa dirljivom upornošću i iskrenošću, prikazujući drevni lik rimske vučice na svom novcu, spremni da ulože svoju krv i svoj život za opstanak, za obnovu, za večitu slavu carstva.
Aurelijan je jedan od najvećih rimskih careva kasnog Rimskog carstva. Iako je vladao nepunih pet godina, postigao je sjajne uspehe u obnovi carstva, koje je već bilo na ivici propasti, vodeći u svakoj godini svoje kratkotrajne vlasti bar po jedan rat iz koga bi izlazio kao pobednik
Aurelijan je bio prisutan u Sirmijumu onoga dana kad je car Klaudije II Gotski umro od kuge. Odmah nakon toga, u istom gradu, ilirske legije 270. godine proglašavaju Aurelijana za novog cara. Nije neobično sto on, nešto kasnije, na svom novcu slavi „genija i vrline” svoje rodne Ilirije (genius Illiryci, virtus Illiryci).
Prva godina Aurelijanove vlasti nije obećavala nista dobro. Oslobodivši se suparnika, Klaudijevog mlađeg brata Kvintilija koji je vladao samo tri meseca, Aurelijan se suocio sa ustankom u samom glavnom gradu Rimu u kome nezadovoljni radnici iz carskih kovnica novca dižu ustanak i objavljuju ime svog carskog kandidata. Tek što je ustanak u krvi ugušen, na Italiju se obrušava jos jedna od germanskih najezdi. U više bitaka protiv varvarskih plemena u Italiji i na Dunavu i nakon nekoliko neuspeha ili delimičnih uspeha, Aurelijan krajnjim naporom ipak uspeva da razbije horde Vandala, Jutuga i Sarmata. I tako u narednih sto i više godina varvari nece upadati u Italiju – sve do najezde Alarikovih Gota 401. godine – car Aurelijan to nije mogao unapred da zna. Shvatao je samo da je sigurnost glavnog grada carstva ugrožena. Zato donosi odluku zbog koje se njegovo ime i danas često pominje u savremenim turističkim vodičima grada Rima: on naređuje da se izgrade nove, masivne zidine kojima će biti opasan ceo grad Rim.
Utvrdivši svoju vlast u samom središtu carstva, imperator iz Mezije kreće u obnovu njegovog jedinstva. Naime, tih godina Rimsko carstvo raspalo se na nekoliko politički potpuno nepovezanih područja. Pored zakonitog cara u Rimu, na zapadu je već vise od decenije postojalo potpuno nezavisno Zapadno ili Galsko carstvo. Na istoku se kraljevstvo Palmire (grad raskrsnica puteva u Siriji) pod upravom lepe kraljice Zenobije proširilo na prostore od Male Azije do samog Egipta, žitnice i trbuha samog Rima.
Prvi korak koji Aurelijan čini u obnovi jedinstva Rimskog carstva nije osvajački, nego prvenstveno odbrambeni. Godine 272. car donosi do tada nečuvenu odluku: naređuje da se jedan deo osvojenih područja potpuno napusti i da se rimske legije, kao i sve latinizovano stanovništvo, povuku na nove, sigurnije i utvrđenije granice. Reč je o napuštanju Dakije, prekodunavske provincije na prostoru današnje Rumunije, koju je uz najveće napore još u 2. veku osvojio car Trajan. Tako se, prvi put nakon skoro hiljadu godina, širenje rimske države zaustavilo i ona je, i zvanično, počela da se osipa.
Ovu hrabru odluku, donetu, verovatno, ne toliko kao posledica političke dalekovidosti koliko pod pritiskom beznadežnih okolnosti, pratio je i jedinstven politički potez koji je trebalo da spasi „obraz” caru i vlasti. Dakija nije jednostavno napuštena i zaboravljena, nego su, istovremeno, stvorene dve nove provincije pod nazivom Dakija.
Ali, te provincije nalazile su se sada sa južne, a ne sa severne strane Dunava: Dacia Ripensis (podunavska Dakija) i Dacia Mediterranea, sa glavnim gradom Serdikom (Sofija) u koju su spadali krajevi istočne Srbije, kao i grad Naissus (danasnji Niš). Tako je, bar zvanično, Rim i dalje zadržao provinciju Dakiju na spisku svojih zemalja. Rimljani su izgubljene teritorije severno od Dunava nazivali Dacia Trajana (prema caru Trajanu, osvajaču Dakije) a novu Dakiju sa južne strane Dunava zvali su Dacia Aureliana.
Nakon što je pobedio varvare i obezbedio mir u Rimu, car Aurelijan okrenuo je svoje legije na istok. Posle višenedeljnog marsa na istok, prešavši Malu Aziju i obrevši se u sirijskoj pustinji, krećući se putevima koje su utabali brojni trgovački karavani, pod vrelinom Sunca, gazeci usijani kamen i pesak, pred legionarima će se ukazati prizor tako neobičan da su u prvi mah pomislili da su ugledali fatamorganu. Usred pustinje pred njima će izniknuti grad čudesne lepote, okupan u zelenilu, pun izvora sveže vode, palmi, urmi – čarobna Palmira, pustinjska oaza koja je postala središte velikog kraljevstva! Palmira sa svojim brzim konjanicima i nenadmašnim strelcima, kamilama i karavanima. Mermerna Palmira sa ogromnim hramovima od kojih je najveći posvecen bogu Balu. A usred te pustinjske oaze cvetao je jedan cvet – pustinjska ruža po imenu Zenobija.
Zenobija je bila žena moćnog vladara Palmire koji se zvao Odenat. Nakon njegove smrti 267. godine, Zenobija je preuzela upravu u ime svoga sina, koga je proglasila za nezavisnog vladara, proširivsi vlast na ceo Egipat, glavnu rimsku žitnicu. Zabeleženo je da se Zenobija proglasila naslednicom slavne egipatske vladarke Kleopatre. Bilo je to previše za Aurelijana.
Godine 272. rimska vojska kreće na istok da pod okrilje carstva vrati odmetnuto kraljevstvo Palmire. U leto 272. godine u bici nedaleko od Antiohije (Mala Azija), koristeći ratno lukavstvo i posebno uvežban manevar vojske – prividno bekstvo i kontranapad – Aurelijan razbija vojsku koju je poslala Zenobija. Kraljica pokušava da pobegne na istok, u Persiju, ali na samoj granici, u blizini reke Eufrat, sustižu je Aurelijanovi konjanici. Ipak, i sudbina i rimski avgust biće milostivi prema sada već bivsoj kraljici Palmire. Aurelijan će poštedeti i grad i kraljicu da bi sa zarobljenicom krenuo put Rima.
Nakon pobede na istoku Aurelijan polazi na suprotnu stranu – na zapad, u Galiju koja se desetak godina ranije takođe osamostalila. Godine 273. u ravnici nadomak reke Marne odigrala se bitka u kojoj su se sukobile dve rimske vojske: Aurelijanova i galska, predvođena carem Tetrikusom. Ali usred krvavog okršaja desilo se nesto sto se retko viđa: predvodnik galske vojske imperator Tetrikus jednostavno je prebegao u protivnički tabor izrazivši pokornost zakonitom rimskom caru – Aurelijanu. Za to vreme obeshrabrene galske legije doživele su potpun poraz. Aurelijan je još jednom trijumfovao ostvarivši za samo nekoliko godina jedinstvo Rimskog carstva i pripisujući sebi još jednu titulu: obnovitelj rimskog sveta (restitutor orbis romani).
U jesen 274. godine u Rimu je održan veličanstven Aurelijanov trijumf čiji se opis sačuvao u hronici kasnog Rimskog carstva poznatoj pod nazivom „Historia Augusta”. Na čelu trijumfalne povorke bile su životinje: dvadeset slonova, pripitomljene zveri iz Libije kao i dvesta životinja iz Palestine, od kojih i četiri tigra i zirafe. Nakon njih stupalo je osam stotina gladijatora i mnoštvo zarobljenih, vezanih varvara koji su, poput učesnika na nekoj olimpijadi, nosili natpis svoga naroda ili plemena: Baktri, Arapi, Iberi, Persijanci, Goti, Alani, Sarmati, Franci, Vandali, Germani… U koloni je bilo i deset zarobljenih Amazonki – gotskih žena boraca. Nakon njih, na kraljevskim kočijama, nastupala su dva najpoznatija zarobljenika: galski car Tetrikus i njegov sin, a zatim lepa kraljica Palmire Zenobija, okovana u lance od čistog zlata, u skupocenim haljinama i okićena nakitom.
Iza zarobljenika nastupali su pobednički rimski narod i vojska: senat, zanatska udruzenja, oklopljeni vojnici – cela Aurelijanova vojska koju je pratio i plen osvojen u pohodima.
Na kraju, nakon gotovo celodnevne smotre, nastupao je lovorovim vencima i purpurom okićeni car. Njegova kola vukla su četiri pitoma jelena – plen zarobljen u bici sa Gotima. Nakon što se uspeo do Kapitola, Aurelijan je prineo jelene za žrtvu pred hramom Jupitera.
Trijumf je nastavljen višednevnim igrama za narod: gladijatorskim borbama, pozorištem, cirkuskim predstavama, prizorima lova… Da bi potpuno pridobio narod Rima, car je, po običaju ranijih careva, ubrzao podelu besplatne hrane narodu: čisto brasno zvano siligineus, svinjsko meso, kao i vino. Aurelijan je mogao da bude zadovoljan. Narod ga je voleo, vojska obožavala, čak su i senatori prikrivali svoju mržnju prema ovom neobrazovanom ilirskom seljačetu…
