Carigradski drum bila je jedna od najvažnijih saobraćajnica na Balkanskom poluostrvu koja je spajala Beograd sa Istanbulom. Njena preteča je rimski Vojnički put (Via Militaris), a pre ovoga još starija preantička kretanja koja su se odvijala ovim pravcem. U srednjem veku uobičajen je naziv Carigradski drum, drum do Stambola, carski put, moravski put ili velika džada. Carigradskim drumom u oba pravca prošli su mnogi: pojedinci, grupe, vojne formacije, bilo da ruše i ubijaju (Huni), ili da brane (rimske legije) i osvajaju nova prostranstva (turska nadiranjnja). Tim putem prošla je svita svete Braće Ćirila i Metodija, koji su preko Moravske kneževine širili pismenost i hrišćanstvo među Slovenima.
Istorija
Temelji najznačajnije balkanske komunikacije – Carigradskog druma, postavljeni su u doba Rimljana. Rimljani su celo carstvo premrežili solidnim putevima, tako da je 33. godine posle Hrista sagrađen i Via Militaris, Vojni put koji je od Singidunuma, dolinom Margusa (Morave), preko Naissa (Niša) i Serdicae (Sofije) vodio ka Maloj Aziji. Rimski put je bio širok 9 koraka (6 metara), popločan velikim višeugaonim pločama ili posut peskom, pravolinijski, sa kamenim mostovima i miljokazima. Usput su bile stanice za promenu konja (mutatio) i prenoćišta (mansio) raspoređene na po jedan dan hoda.
Trasa je inače, bila najprirodnija i najkraća, ali je u vizantijsko-slovenskoj epohi bila u priličnoj meri zapuštena i zanemarena, pa su trgovački karavani i izaslanstva, u jednom nizu vekova, posle propasti rimske države i pre dolaska Turaka u ove krajeve, koristili trasu preko Prve Kutine (onda Banje Kutine), pa preko Radikine Bare, Koprivnice, Jagličja, preko Preslapa (Zmijinih livada) ispod Mosora, Vete, Toponice, Špaja i Vrgudinca u pravcu današnje Bele Palanke. Starom antičkom trasom prolazili su samo veći vojni odredi ili putnici i karavani koji su bili obezbeđeni većom oružanom pratnjom.
Ovu carigradsku varijantu trase Turci su, po svemu sudeći, otkrili potkraj 15. veka ili početkom 16. veka i ona je vodila preko Banje, Jelašnice, Studene, a zatim preko Bancareva, Glogovca, Popovog hana, Špaja i Vrgudinca ka današnjoj Beloj Palanci. Put je bio dosta oštećen. Turci su ga popravljali za potrebe prolaska svoje vojske, ali je taj put, nasut šljunkom i sitnim kamenjen, bio mučan i težak za putovanje, naročito zbog blata. Mnogi putopisci su opisivali teško vađenje iz gliba na moravskom putu. Osim vojske, putem su se najčešće kretali karavani puni razne robe, razna zvanična poslanstva i poneki svetski putnik. Putovalo se peške, na konjima i u kolima, a putovanje je bilo izuzetno opasno. Iz gustih šuma vrebali su hajduci – posebno su bili opasni oni na Liparu kod Jagodine i u planini Kunovica (Ploče) , iza Niša. Put od Beograda do Niša trajao je 40 sati ne računajući odmaranje i noćenja.
Na pojedinim opasnijim deonicama neka sela su imala zadatak da čuvaju prolaze (derbende), ponegde su građena mala utvrđenja (palanke), ponegde na pogodnim mestima, kao u Nišu, karavansaraji u kojima su putnici mogli odsedati, u ponekim selima i mestima mogli su se menjati konji ili obavljati trgovina, itd. Jedna od prirodnih prepreka na putu bile su šume (njih su Turci uklanjali) ili su bili hajduci (koji se u literaturi pominju mahom kao „razbojnici“).
Po toj osnovi, pojedina sela su dobijala derbendžijski status (obavezu da čuvaju opasne prolaze), ili obavezu da seku drveće pokraj puta. Obavezu popravke i održavanja Carigradskog druma imala su sela (koja su tu obavezu obavljala traljavo), ili majstori i radnici za vreme vojničkih pohoda (koji su to obavljali kvalitetnije). Rukovodeći se religioznim i praktičnim potrebama Turci su, gde je bilo pogodno ili neophodno, podizali pored druma česme, ili su gradili bunare. Na putu su se za saobraćaj koristili volovi, konji, kola, ponekad kočije, pa i kamile. Pored volova i konja, korišćeni su bivoli i mule a kao jahaća životinja i magarac. Carigradski drum su za svoje potrebe koristili putnici, trgovci, vojni odredi, tatari i ulaci (kuriri, vesnici, poštari), strana i turska izaslanstva, državne i verske misije, hodočasnici, adžemi i oglani (sakupljači hrišćanske dece i naplatioci poreza), trgovci robljem, prenosioci roba i novca, itd.
Ponovo vraćanje na antičku trasu preko Ploče 1862. godine uspostavio je Midhad (Mitad) paša (1822 – 1884). On je ovaj put dogradio i utvrdio jakim karaulama. Ta trasa je uz delimične ispravke, korišćena u 19. i 20. veku, sve do 1964. godine, kad je trasa Carigradskog druma, kao „nišavska magistrala“ uvedena u Sićevačku klisuru.
Na osnovu projekata koji su napravljeni krajem 20. veka, novi višekolovozni autoput trebao bi ponovo da se vrati na Ploču.
Kultura
Ostaci Carigradskog druma krajem 20. veka mogu se tu i tamo raspoznati prilikom arheoloških radova ili slučajno. Podataka o njemu ima i u toponimiji, u oskudnoj literaturi, u legendama, pa i u naučnim istraživanjima. Po izgradnji železničke pruge 1884. godine dolinom Morave ovaj put gubi na značaju, a posle izgradnje savremenog autoputa put se izgubio i samo po negde se vide njegovi ostaci obrasli šumom ili korovom. U putopisce koji su ostavili svedočanstva[2] o Carigradskom drumu spadaju: Herodot, koji ploveći Isterom (Dunavom) pominje Brongos (Veliku Moravu) i Tribalsku dolinu, Bertrandon de la Brokijer u 15. veku, Evlija Čelebija u 17. veku, kao i više engleskih putopisaca iz 19. veka.
Stanice i konaci na Carigradskom drumu
Neke od stanica na rimskom putu bile su: Mutatio ad sextum (Mali mokri lug), Tricornium (Ritopek), Margum (Kulič, kod Smedereva), Viminacium (Kostolac), Idimmum (Medveđa), Horreum Margi (Ćuprija), Praesidium Pompei (Bovan, kod Aleksinca), Naissus (Niš), Remesiana (Bela Palanka), Turres (Pirot).
Za vreme vladavine Turaka, konaci na Carigradskom drumu od Sofije do Beograda, bili su raspoređeni na udaljenosti od jednog dana hoda. U popisu konačišta iz 1595/96. godine na relaciji od Sofije do Beograda bila su zapisana sledeća konačišta u časovima hoda: od Sofije do Slivnice 5 sati, do Caribroda 6 sati, do Pirota 5 sati, do Bele Palanke 5 sati, do Niša 8 sati, do Aleksinca 6 sati, do Ražnja 3 sata, do Paraćina 6 sati, do Jagodine 4 sata, do Batočine 6 sati, do Hasan-pašine palanke (Smederevske Palanke) 6 sati, do Kolara 5 sati, obalom Morave do Hisardžika (Grocke) 4 sata i do Beograda 4 sata. Ukupno 73 sata. Put je od Ravne (Ćuprije) nastavljao prema Sofiji rimskom trasom. Ovom trasom danas prolazi Koridor 10, glavni autoput u Srbiji.
