U istoriji Srednje Amerike Olmeci su jedan od najzagonetnijih naroda. Ne može ništa da se zaključi o njihovom poreklu, ne poznajemo njihov jezik ni kako su sami sebe nazivali. Ime “Olmeci“ dali su im Asteci, za koje su bili obavijeni legendom, a cenili su ih kao visoko civilizovanu kulturu s obale zaliva. Na jeziku navatl (nahuatl) ime im jednostavno znači “oni koji žive u zemlji kaučuka”.
Dugo se vremena smatralo da predstavljaju najstariju, matičnu kulturu na području Srednje Amerike. Tome je, osim približno utvrđene najveće starosti od oko dve hiljade godina pre naše ere, doprinela i činjenica da su olmečke karakteristike prisutne svuda u Srednjoj Americi, što ovoj kulturi daje univerzalni značaj. Međutim, s obzirom da najvažnija olmečka područja u regijama Tabaska (Tabasco) i Verakruza (Veracruz) još uvek nisu dovoljno istražena zbog svog položaja na močvarnim i negostoljubivim terenima, a pojedini arheološki lokaliteti su i u industrijskim zonama, ovu pretpostavku o Olmecima kao izvornoj kulturi treba uzeti s rezervom. Danas određeni istraživači pomiču granice starosti svih srednjoameričkih kultura i u tom kontekstu bi neki gradovi kulture Maja, kao što je El Mirador, dolazili iz još dublje prošlosti. No, bez obzira na to, s obzirom na upadljive sličnosti, očigledan je isti zajednički koren ove dve kulture i sigurno je da su dugi niz vekova uticale jedna na drugu.
Olmeci su postali poznati nakon otkrića prve kolosalne bazaltne glave 1862. godine, ali su dugo vremena u arheologiji bili zapostavljeni. Istraživanja su nastavljena tek od 1925. godine, kada je otkrivena još jedna slična glava.
Prema sadašnjim saznanjima, za vrlo kratko vreme razvili su se od plemenske zajednice do vrlo organizovane države, a čitava njihova zaostavština upućuje na zavidan nivo koji nije pokazivao znake opadanja. Pretpostavlja se da je u olmečkoj domovini živelo oko 350 hiljada stanovnika organizovanih u kompleksno društvo različitih slojeva, a naslućuje se i postojanje dve različite rase. Vladar je bio vrhovni sveštenik-mudrac i živeo je zajedno s hijerarhijama sveštenika, umetnicima, zanatlijama i graditeljima u ceremonijalnom jezgru grada. Običan narod se bavio zemljoradnjom i lovom, živeo u bližoj okolini i periodično kretao na hodočašća u gradove. Gradovi su bili planski osmišljeni s jednim ili više trgova koji su bili okruženi piramidama, igralištima za obrednu igru loptom i tzv. palatama, koje bi po svojoj nameni više odgovarale današnjem pojmu univerziteta nego kraljevskim rezidencijama.
Osnovna osobina kulture su jaguarske karakteristike, uglavnom ljudskih likova s istaknutim jaguarskim crtama, širokih i prćastih noseva, usana složenih u grimasu režanja, nekada vidljivo bezubih desni, a nekad s naglašenim očnjacima i kandžama. Prikazi su izrazito bespolni, neproporcionalno većih glava od ostatka tela. Vrlo su česte statue tzv. “beba-jaguara”, a neretko se izvode i u obliku obrednih sekira kod kojih možemo pronaći jaguarsko-ljudska lica s “plamenim” obrvama i rukama prekrštenim u obrednim položajima.
Neobično je prisustvo prikaza negroidnih i azijatskih obeležja za koje, osim određenih tehničkih podataka, gotovo ništa više ne možemo da kažemo. Negroidne crte pronalazimo pre svega kod divovskih bazaltnih glava koje teže od 20 do 25 tona, a visina im varira od 1,47 m do 3,4 m. Do sada ih je pronađeno ukupno 17 na vrlo širokom području, i ostaje pitanje kako su bile dopremane na svoje konačno odredište. Naime, najbliži rudnici bazalta nalaze se na nekih 90 km udaljenosti od močvarnih lokaliteta San Lorenca (San Lorenzo) gde je pronađen najveći broj ovih tajanstvenih glava. Pretpostavlja se da predstavljaju božanska bića ili heroje koji su Olmecima doneli sva znanja i veštine. Azijatske crte najčešće imaju figure ljudi i one odišu većim realizmom. Izgledaju poput ljudi srednjih godina u naponu snage, prefinjenih izraza lica i lepo oblikovanih tela. Oči su im uske, imaju orlovske noseve i šiljate bradice, a često mogu da se vide u određenim specifičnim dinamičnim položajima tela. Čuveni predstavnik ovih statua je tzv. “Rvač”.
Umetnički predmeti sežu od sićušnih do divovskih. Tako pronalazimo ogromne kamene skulpture, posude ukrašene različitim simbolima, keramičke figurice, masivne “žrtvenike”, kamene ploče, izvanredno izgraviran kamen i drvo s mitskim, ljudskim i životinjskim motivima. Izradili su čitavo mnoštvo delikatnih rezbarija od tvrdog žada, koji su izuzetno cenili, a finoća rezanja, brušenja i bušenja govori o zavidnoj veštini i tehnici. Osim žada, često su obrađivali i serpentin, andezit, bazalt i kvarc.
Uočljiva su takođe i njihova graditeljska umeća, kao i visok civilizacijski nivo, koji je uključivao akvadukte i sisteme odvoda. Olmečki graditelji pažljivo su projektovali svoje gradove, s velikim osećajem za red i simetriju.
U religiji je bio dominantan kult jaguara, simboličke životinje koja je imala izuzetan značaj u svim kulturama Srednje Amerike. Jaguar je gospodar lavirinata prašume i nepobedivi noćni lovac. Simbol je ponoćnog Sunca koje prolazi nama nevidljivim i tajanstvenim sferama, nezaustavljivo probijajući put kroz najdublji mrak. Središte kulta nosi čovek-jaguar, a povremeno mogu da se pronađu i jaguarske maske s perima ptica ili mačke sa zmijskim jezicima. To znači da su važni religijski simboli po pravilu hibridi i udružuju kombinacije četiri najvažnija simbola Srednje Amerike – simbol čoveka, jaguara (ili neke druge slične životinje iz porodice mačaka), ptice i zmije, koji su takođe često prisutni i u drugim kulturama.
Pronađeno je puno masivnih tzv. “žrtvenika” s nišama ispred kojih je čovek u određenom meditativnom položaju, prekrštenih nogu, a ponekad drži i dete-učenika sa jaguarskim obeležjima. Oko niša koje simbolizuju mesto ulaska u podzemni svet vidljivi su reljefi s prikazom zemaljskog čudovišta koje svaki čovek mora da pobedi kako bi pronašao put iz vlastite pećinske tame.
Danas se smatra da su imali dve karakteristične ceremonije. Jedna je vezana za zakopavanje obrednih predmeta, i to odmah čim bi ih izradili, tako da većinu, kako neki stručnjaci navode, oči javnosti nikada nisu videle. U La Venti je na primer pronađeno 258 savršeno oblikovanih obrednih sekirica u formi stilizovanih ljudi-jaguara, ali i prekrasan kameni mozaik na dubini od preko 8 metara. Druga neobična ceremonija, koja se naslućuje i kod još nekih važnih srednjoameričkih kultura, vezana je za namerna, pažljiva i sistematska uništavanja kultnih predmeta koji su posle ceremonijalno zakopani ili dalje korišćeni tako što su postavljani duž određenih fiksnih linija i žlebova građevina.
Kao što ne možemo da damo potpuno objašnjenje za njihovu naglu pojavu u punom kulturnom sjaju, nije nam takođe poznato zašto je jedna takva civilizacija pred početak nove ere naprosto nestala. Budući da nema znakova invazije, pretpostavlja se da su je asimilirale mlađe kulture. U svakom slučaju, Olmeci su u vreme koje se danas posmatra kao osvit kultura Srednje Amerike dali značajan impuls koji se snažno osećao više od jednog i po milenijuma, i nastavio da traje u različitim formama vekovima posle njihovog zagonetnog kraja.
