Osvajanja Stefana Dušana obuhvataju proširenja Srbije koja je kralj i kasniji car Dušan Silni zadobio ratovima koje je vodio protiv svojih suseda, prvenstveno Vizantije, ali i kraljevine Mađarske, carevine Bugarske i srpske banovine Bosne.
Stefan Uroš IV Dušan Nemanjić
Stefan Uroš IV Dušan je rođen 1308. godine. Sin je kralja Srbije Stefana Dečanskog (1321 — 1331). Kao dečak živeo je od 1314. do 1320. godine u Carigradu, tamo se upoznajući sa visokim slojem, plemstvom, a takoreći gordim naslednicima Rimskog carstva. Njegovo izvanredno vojničko umeće je debitovalo 1329. godine, kada je pobedio (po prvi put) bosanskog bana Stefana II (1322 — 1353). Stefan Dušan se oženio Jelenom, sestrom bugarskog cara Jovana Aleksandra (1331 — 1371), i iz tog braka će dobiti jednog sina – Stefana Uroša V. Nakon njegove iznenadne smrti 20.12.1355. godine sledi i raspad srpskog carstva.
Vojska za vreme Nemanjića
Srednjovekovna vojska je imala četiri roda : pešadiju, konjicu, flotu i artiljeriju. Kako su se najvažnije bitke odigravale na kopnu (sa izuzetkom Lepanta i Harflera), to su se najviše angažovala prva dva roda vojske.
Pešadiju su u srednjovekovnoj Srbiji činili sebri, plaćenici i siromašniji vlasteličići, koji bi redom dobijali činove desetara, stotinara i tisućnika. Dok je sebre naoružavao velmoža ili vlasteličić, druge dve vrste pešadije bi same sebi kupovale oružje i opremu. Pešadinci su mogli biti strelci ili bi se borili prsa-u-prsa, a to su bili tzv. ljudi pod oružjem. U XIV veku su u upotrebi kod pešaka bili žičani, verižni oklopi. Od oružja bi nosili mačeve, koplja, buzdovane, sekire i sl. Ukoliko bi vođa očekivao napad, pešaci bi primili svu silinu prvog udara, a ukoliko bi napadao – bili bi uvedeni tek posle odlučujućeg juriša konjice.
Konjica je bila odlučujući faktor u mnogim kampanjama širom Evrope, Male Azije i u stepama ruskih prinčeva, a najbolje je podsetiti se bitaka kao što su Kresi i Valensija. Tu su Edvard III i Crni Princ i Rodrigo Dijaz El Sid, respektivno, pokazali značaj konjanika i njihovu snagu. Konjica je nanosila neprijatelju najjači udar i najviše žrtava u prvom jurišu. U ovaj rod vojske su ulazili samo oni koji bi mogli da priušte konja, paža, odgovarajući oklop i oružje, a to su, u srednjovekovnoj Srbiji, bili velmože i vlasteličići. Njihov oklop je, za razliku od jeftinog veriža, bio u obliku velike čelične ploče koja je pokrivala ceo torzo. Ruke i noge su pokrivali istim pločama manjih dimenzija, a one bi bile povezane zglobnim štitnicima. To je konjaniku omogućavalo izvesnu pokretljivost. Nosili su i kacige (najpoznatija je bascinet, koja je svojim izgledom svojevremeno uterivala Arapima strah u kosti). Od oružja, vitezovi bi nosili duga koplja, mačeve i ređe sekire.
Bitka na Velbuždu i njene posledice
Svakom srednjovekovnom evropskom državom je indirektno upravljala vlastela; politička, vojna i ekonomska moć je većinom pripadala njima. Razlog zašto posednici nisu često uzimali vlast iz vladarevih u svoje ruke, je ili taj što su mu bili lojalni (što je ređi primer), ili zato što su imali međusobne nesuglasice. Ta međusobna distanciranost i netrpeljivost velmoža je davala kralju moć nad njima. Međutim, da bi održao ono malo lojalnosti što velmože imaju prema njemu, vladar bi nastojao da širi svoje teritorije osvajanjem, a time i teritorije vlastele. Vlastela bi bila zadovoljna plenom, a vladar bi dobio na ugledu (kao i na bogatstvu). Jedna od najvažnijih uloga vlastele se odigrala nedugo nakon bitke kod Velbužda.
Stefan Uroš III Dečanski je okupio vojsku na brdima kod Velbužda) (današnji Ćustendil) 27/28. jula, leta Gospodnjeg 6838. Povod i uzrok ovoj bici saznajemo iz sledećeg istorijskog izvora :
„A pozavidevši zlonenavisnik đavo našem dobrom životu, u zlonaravlju podiže na nas sedam careva, da rečem: i cara grčkog Mihaila i brata njegovog Belaura, i Mihaila cara Bugara, i Basarabu Ivanka tasta mu, cara sumeđ (u susedstvu) živećih crnih Tatara i sve gospodstvo jaško i ostalu s njima gospodu. Svi ovi su prišli na nas, hoteći po nerazumlj svojemu, proždreti nas i zemlju otačastva našeg razdeliti sebi, u ropstvo njima predati…“
Iz ovoga sledi da je bitka na Velbuždu trebala da razreši dalji opstanak Srbije na Balkanu.
Prema izvorima, tok ovog sudbonosnog boja je bio sledeći. Osvajačka vojska se postavila na brdima kod Velbužda u ranim jutarnjim časovima, očekujući dolazak armije Stefana Dečanskog. Stefan Dečanski je, u međuvremenu, poverio komandu nad armijom svom sinu Stefanu Dušanu, koji se i pre pokazao kao mudar i preduzimljiv vojskovođa. Kako Srbi naizgled uopšte nisu dolazili, glavnokomandujući bugarsko-vizantijskih snaga Mihailo Šišman je naredio povratak u logor. Tek što su rasturili bojni poredak i krenuli natrag, na bok jedinica Mihaila su udarili Dušanovi konjanici, koji su stigli u međuvremenu i čekali grešku neprijatelja. Najvažniju ulogu su odigrali srpski strelci, koji su se postavili tako da odseku odstupnicu bugarsko-vizantijske vojske. Kada je Mihailo Šišman video da mu se armija osipa, pokušao je da pobegne natrag u Bugarsku, ali su ga Dušanovi iskusno postavljeni pešaci-strelci stigli i ubili u sedlu.
Nedugo nakon ove pobede, Dušan je pod uticajem i uz pomoć odane vlastele iz Zete oteo vlast svom ocu. Naime, borba za presto nije dugo trajala – Dušan je opkolio Stefan Dečanskog u utvrdi Petrič. Kada ju je osvojio, oca je zatvorio u Zvečan, u kom je ovaj umro pod nerazjašnjenim okolnostima – a to je tamna strana vladavine Stefana Uroša IV Nemanjića.
Rat protiv Vizantije i Ugarske
Novi bugarski car, Jovan Aleksandar, nije želeo sukobe sa Srbijom, te je radi održavanja prijateljskih odnosa počeo pregovore o tom da se orodi sa Nemanjićima. Godine 1332. je, kao rezultat pregovora, došlo do sklapanja braka Dušana i Jelene, sestre bugarskog cara. Od tada, pa sve do Dušanove smrti, nije bilo sukoba sa Bugarskom.
Dušan puni vojnu i državnu kasu takozvanim Stonskim dohotkom, koji predstavlja ugovor o tome da će Dubrovnik plaćati Srbiji 500 perpera godišnje, jer mu je ova ustupila oblasti Ston i Pelješac.
Već pred kraj vladavine Stefana Dečanskog vlastela je jasno iskazivala nezadovoljstvo miroljubivom politikom prema Vizantiji. Zbog toga je Stefan Dušan odmah nakon krunisanja poslao brojne odrede preko granice, u Vizantiju, da vrše pljačku. Nije imao drugog načina da se nametne vlasteli osim ratnim pobedama. Zbog toga su uspešni ratni pohodi bili potrebni ne bi li se konačno nametnuo velmožama kao snažan i preduzimljiv vladar. Doba za napad na Vizantiju nije moglo biti bolje, jer su tu nekad moćnu državu sad potresali unutrašnji nemiri i upadi Osmanlija.
Srpska osvajačka vojska odmah biva potpomognuta Sirgijanom, odmetnutim vizantijskim vojskovođom, lažno optuženim za izdaju. Naime, on nudi Stefanu Dušanu svoje usluge kao vojnog zapovednika, koje ovaj srdačno prihvata. Nakon sklapanja ovog saveza, Stefan Dušan kreće u napad na Vizantiju. Jedan deo srpske vojske je vodio sam Sirgijan. Srbi su, bez velike borbe, osvojili na jednoj strani Ohrid, a na drugoj Strumicu. Sirgijan je zauzeo Kostur i još neka mesta na istočnoj granici današnje Albanije. Pobedonosna srpska vojska stiže i pod sam Solun. Namesnik ovog grada je imao sklonosti ka predaji. Solun bi brzo pao da Andronik III (1328 — 1341), car Vizantije, nije poslao izvesnog Sfrancesa, koji se Dušanu predstavio kao vizantijski prebeg. Naime, Sfrances stupa u Sirgijanovu službu, ali ga ubrzo ubija u zasedi i beži za Solun. Sirgijanovi Grci su nedugo zatim počeli da napuštaju Stefana Dušana, i da se vraćaju Androniku III. Videći da bez njihove pomoći ne može da osvoju Solun, Stefan Dušan 26. avgusta postiže mirovni sporazum, ali i sklapa savez sa vizantijskim monarhom. Srbija je tim sporazumom morala da vrati određene teritorije, ali je zadržala Ohrid, gde se nalazilo sedište ohridske arhiepiskopije.
Još jedan razlog za sklapanje mira je upad Karla Roberta i bosanskog bana u severnu Srbiju. Ovi vladari su želeli da iskoriste odsustvo Dušanove vojske u ovom delu Srbije i da mu otmu teritorije. Ugarski vladar i ban Bosne nisu znali da je Stefan Dušan zaključio mir i sklopio savez sa Andronikom III i da im, potpomognut vizantijskim odredom, hita u susret. Kada je čuo da se združeni Srbi i Vizantinci približavaju, Karlo Robert je odustao od daljeg pohoda. Ugri su krenuli da se povlače preko Save. Bez većih okršaja, Stefan Dušan je uspeo da povrati Mačvu, ali je Beograd ostao u rukama ugarske države.
Osvajanja kao posledica građanskog rata u Vizantiji
Od 1335. do 1340. godine kralj Stefan Dušan ne vodi ratove. U to vreme, Srbija je prolazila kroz krizu. Naime, Dušan je imao porodičnih problema i razmišljao je o eventualnom povlačenju. Takođe se nosio mišlju da se sa svojom ženom, kraljicom Jelenom, raziđe, jer nisu imali dece. Godina 1340. je bila teška, jer se kralj Dušan ozbiljno razboleo, i sve je upućivalo na to da će uskoro izdahnuti. Baš taj trenutak je izabrao Dušanov velikaš i vojskovođa Hrelja, da izda svog sizirena i pređe Vizantincima. Ovaj velmoža je pripojio Vizantiji Makedoniju, kojom je upravljao. Makedonija je bila veoma značajna oblast, sa tri jaka utvrđena grada, među kojima je najznačajniji bio Strumica. Kako je Hreljino izdajstvo moglo da znači da Andronik III, car Vizantije, sprema udar na Srbiju, Stefan Dušan je pokrenuo pregovore sa Mletačkom republikom, u kojima ih je molio za pomoć u brodovima, ukoliko dođe do rata sa Vizantijom. Ovaj potez srpskog vladara izaziva posebnu pažnju jer se oko Srbije steže obruč, u kom je na severu opasnost od Ugara uvek spremnih za napad, a na jugu Vizantija koja naglo jača osvajajući Tesaliju i Epir. Međutim, u odsudnom trenutku umire car Andronik III. Njegova smrt je pogodovala Stefanu Dušanu, jer je ona zaustavila jačanje Vizantije i omogićila teritorijalno širenje Srbije ka jugu.
Nakon smrti Andronika III, na Vizantijski presto je trebao da dođe njegov sin Jovan V Paleolog (1341 — 1391). Kako je on bio maloletan, trebalo je izabrati regenta koji će upravljati državom do Jovanovog punoletstva. Za regenta je trebalo da bude izabran Jovan Kantakuzin(1347 — 1354), vojskovođa i prijatelj preminulog cara. Ali, imao je moćne neprijatelje u majci Jovana V, carici Ani Savojskoj i u Aleksiju Apokavku, koji će kasnije biti izabran za regenta carstva. Jovan Kantakuzin je praktično proteran iz Carigrada. Nedugo nakon izgnanstva, proglašava se carem, i tad izbija građanski rat u Vizantiji. Leta 1342, Kantakuzin je bio čak primoran da beži iz Vizantije, a pribežište nalazi u Srbiji gde sklapa savez sa Stefanom Dušanom. Njih dvojica zajedno kreću u pohod na Vizantiju, u kom osvajaju Voden, Strumicu i Melnik, a vraćaju Tesaliju i Epir. Oslabljeni, Romeji nude Stefanu Dušanu sve gradove zapadno od Hrisopolja (izuzev Soluna), pod uslovom da izda Jovana Kantakuzena, međutim Dušan ne pristaje na ovaj očajnički predlog. Godine 1343, kralj Dušan ponovo kreće na grad Ser. Naime, to je pokušao i prethodne godine ali je doživeo neuspeh. Međutim, ubrzo dolazi do razilaženja srpskog kralja i samozvanog cara Vizantije. Od tada, Dušan osvaja Kroju, najvažniji grad u severnoj Albaniji.
U proleće 1344. godine, Stefanu Dušanu stiže vest o uništenju flote emira od Smirne, i da će oko tri stotine Agarjana proći kroz Trakiju. Tad rešava da ih presretne i uništi. Za taj posao je odredio vojskovođu Preljuba Danojlića, kome je dodelio izvestan broj konjanika. Dušanov vojskovođa je opkolio Turke na jednom brdu nedaleko od Stefanijane. Kako nije mogao da sa teško oklopljenom konjicom jurne uz strmine brda, naredio je da vojnici sjašu. U tome se krila kobna greška. Naime, lako oklopljeni, brži i okretniji Turski vojnici su se sjurili niz brdo, prošli vojnike i uzeli im slabo čuvane konje. Sa konjima, Turcima nije bilo teško da poraze nesrećne Dušanove ratnike. Međutim, taj poraz nije omeo dalja Dušanova osvajanja i on 1345. godine zauzima napokon Ser, nakon čega se proglašava za cara Srba i Grka.
Sukobi Dušana i bosanskog bana Stevana II
Kako je Venecija odbila da Dušanu ustupi brodove potrebne za opsadu Carigrada sa mora, on privremeno zatišje i predah u ratovanju koristi za sređivanje unutrašnjih prilika i donošenje Zakonika koji je proglašen važećim na državnom saboru 1349. godine. Međutim, do novih sukoba dolazi sa bosanskim banom Stevanom II Kotromanićem. Naime, kako je ugarski kralj Lajoš I (1342 — 1382) sa Dušanom sklopio mir (kako bi bez bojazni od Srbije mogao da napadne Napuljsku kraljevinu), ban Bosne je počeo da strahuje da će Stefan Dušan sada moći od njega da traži da Srbiji vrati Hum.
Ban je želeo da izgradnjom jednog utvrđenja na ušću Neretve učvrsti svoj položaj u Humu, pa je stoga od Venecije zatražio vojnu pomoć u floti ako bude imao smetnji sa Dušanove strane. Međutim, Italijani nisu nikako mogli da odobre izgradnju tog utvrđenja, jer su znali da bi to odmah dovelo do rata između Srbije i Bosne, pa su se dali u posredništvo između bana i Stefana Dušana. Ali, kako su čete bana Bosne sve češće upadale na teritoriju carevine Srbije, to je konačno u jesen 1350. godine srpski car pokrenuo svoju moćnu armiju na Bosnu.
Mavro Orbini kaže da je Dušan imao pedeset hiljada konjanika i trideset hiljada pešaka, te ban Stevan II ni u jednom momentu nije verovao da se može suprotstaviti vojsci carevine Srbije, o čemu nam govori i činjenica da je sebi još pre, u Dubrovniku, osigurao utočište ukoliko bi morao da beži iz Bosne.
Stefan Dušan je brzo napredovao ne nailazeći na neki veći otpor, pa je uskoro opkolio prestoni grad Bobovac. Tada se mnoštvo bosanske vlastele pridružilo Stefanu Dušanu, jer su očigledno bili nezadovoljni dotadašnjom vladavinom bana Stevana. Iako se Bobovac održao, vojska cara carevine Srbije je nastavila da pleni i pustoši po Bosni. Nedugo zatim, Dušanova vojska preko Duvanjskog polja dolazi do Cetine. U tom trenutku je Stefan Dušan želeo da izgladi odnose sa banom, i predložio je da to učini time što će svoga sina Uroša(1355 — 1371) oženiti banovom ćerkom Jelisavetom. Ban je odbio ovaj predlog i neprijateljstva su nastavljena.
Međutim, pohod je morao naglo biti prekinut jer su iznenada stigle nepovoljne vesti iz Makedonije, gde je Jovan Kantakuzin pokrenuo žestoku ofanzivu pokušavajući da povrati sve one gradove koje je Stefan Dušan do tad bio osvojio. Kako je Vizantinac imao od samog početka svoje kampanje dosta uspeha, srpski suveren je morao odmah da pohita ka južnim granicama ne bi li preokrenuo po njega nepovoljnu situaciju.
Kako je nakon Dušanovog odlaska iz Huma ban Stevan II Kotromanić ponovo zauzeo svu izgubljenu zemlju, ova kampanja cara Srbije se završila neuspehom.
Poslednje godine vladavine Stefana Dušana
Kako je Dušan bio zauzet vojevanjem u Bosni i opsadom grada Bobovca, to je iskoristio Jovan Kantakuzin da uz pomoć Sulejmana, sina emira Orhana (1326 — 1362), a brata budućeg sultana Murata I (1362 — 1389), i oko dvadeset hiljada njegovih Osmanlija osigura svoju vlast nad Solunom i da od Stefana Dušana preotme i osvoji neke gradove u južnoj Makedoniji.
Kako je srpski car i sam nameravao uskoro da napadne Carigrad, dolazi u kontakte sa emirom Orhanom i pregovara o ženidbi Orhanovog sina sa njegovom kćeri, stoga mu Orhan šalje bogate darove i svoje poslanstvo, koje je napao, poharao i pogubio despot Nićifor iz Kantakuzinovog tabora. Uz pomoć svojih plaćenika, Turaka Osmanlija, Jovan Kantakuzin zauzima grad Ber. Pad Bera Srbima je dosta teško pao, jer je to bila snažna utvrda sa dobrim geo-strategijskim položajem, kao i sa pozamašnom posadom od hiljadu i pet stotina konjanika (srpskih vitezova i nemačkih plaćenika). U padu Bera, značajnu ulogu je igrala i izdaja grčkog stanovništva. Posle gubitka ovog grada, Srbi uviđaju da među grčkom populacijom u carstvu ima sve više pritajenih simpatizera Jovana Kantakuzina; čak je i postojala jedna grupa grčkih plemića u Skoplju koja je otvoreno pozivala Kantakuzina da mu predaju grad. Posle Bera, pali su i Voden, Ostrovo i Notija, nakon čega Kantakuzin kreće u pohod na Tesaliju. U okviru te kampanje, prvo je naišao na Serviju (Srbicu), grad na ulazu u Tesaliju. Ovo utvrđenje bilo je teško osvojivo, na vrhu grebena sa trostrukim bedemima. Dušanov istaknuti velmoža Preljub Danojlić je uspeo odbraniti grad sa samo pet stotina boraca, mada je grčko stanovništvo bilo spremno da odmah grad preda Jovanu Kantakuzinu.
Nakon što je saznao za stav grčkog višeg sloja u Skoplju i za pad Vodena, Stefan Dušan se pojavio u sred zime, kada mu se protivnici nisu nadali, sa dovoljno snažnom vojskom pred kapijama Soluna, čime je iznenadio Vizantince i naterao ih na pregovore. Ispred Soluna sastala su se tri cara : srpski car Stefan Dušan, i dva vizantijska monarha Jovan Kantakuzin i Jovan V Paleolog. Dušan je od Kantakuzina zahtevao da mu vrati osvojene gradove, a Jovan Paleolog je predložio Stefanu Dušanu zajedničku vojnu akciju protiv nezakonitog samozvanog cara Jovana Kantakuzina, što je ovaj i prihvatio. Dušan je prvo povratio Voden i Ber, nakon čega Jovan Paleolog osvaja Jedrene i veći deo oblasti sina Jovana Kantakuzena, Matije(1354 — 1383). Matija se povlači u utvrđenje u kome se trebao držati dok mu otac ne pošalje pomoć. Ona se sastojala od deset hiljada osmanlijskih lakih konjanika, koje je Jovan Kantakuzin „platio„ davanjem grada Cimpe na Galipolju njima na upravu. Mladi car Jovan V traži pomoć od cara Dušana i bugarskog Jovana Aleksandra, koju i dobija. Godine 1352, neočekivano dolazi do okršaja kod Dimotike između osmanlijskih plaćenika i srpskih, bugarskih i romejskih saveznika, koji su pretrpeli jedan od najtežih poraza u ovom ratu. Posledica ovog debakla je učvršćivanje Turaka na Balkanu. Stefan Dušan je uvideo opasnost od Turaka po Evropu, te je od pape zatražio titulu kapetana krstaškog rata koji će papa Inoćentije VI podići protiv Turaka. Skriveni cilj ovog predloga je osvajanje Carigrada. Zauzvrat, nudi papi uniju sa katoličkom crkvom, čime je hteo da se osigura od napada drugih katoličkih zemalja, naročito Ugarske.
Papa prihvata ovaj predlog, ali za kapetana postavlja Lajoša I, kralja Ugarske. Lajoš svoj položaj koristi ne za podizanje krstaškog rata, već za uznemiravanje Srbije.
U jeku ovih burnih događaja, i sa neostvarenim i nedovršenim planovima, Stefan Uroš IV Dušan umire (uzrok smrti je nepoznat), ostavljajući svoju veliku državu koja još nije bila dovoljno stabilna da bi mogla da se nosi sa nemirnim vremenima koja su dolazila.
