Moguće je da je Vizantija izvojevala nekoliko ključnih pobeda i produžila svoje postojanje zahvaljujući upravo tajnom oružju, sa kojim je unosila pustoš u protivničkim flotama
Istorijat o „grčkoj vatri“ započinjemo podatkom vezanim za doba strahovite arapske ekspanzije u 7. veku. Tada je nakon serije uspešnih pohoda, namesnik Sirije, kalif Muavija 663. godine obnovio borbu protiv Vizantije.
Arapi su dakle 663. godine ponovo upali u Malu Aziju i od tada su se njihove najezde, u toku petnaest godina, svake godine ponavljale. Na momente su prodirali sve do Halkedona, a češće su zimovali na vizantijskom tlu. Ali odlučujuća borba za Carigrad, pa prema tome i za opstanak Vizantijskog carstva, nije se odigrala na kopnu, već na moru.
Kako je došlo do toga?
Pored ranije osvojenih ostrva, Kipra, Rodosa i Kosa, Arapi su zauzeli i Hios, a 670. godine jedan od Muavijinih voskovođa dočepao se poluostrva Kizika, u neposrednoj blizini vizantijske prestonice čime je stvorena čvrsta baza za napad na Carigrad. Pre nego što je došlo do velikog udara na vizantijski centar, jedna kalifina eskadra je 672. godine zauzela Smirnu dok je druga okupirala likijsku i kilikijsku obalu.
Glavna akcija otpočela je u proleće 674. godine: ogromna flota pojavila se pred carigradskim zidinama. Borbe su trajale tokom celog leta a na jesen arapska flota se povukla u Kizik. Narednog proleća ona se ponovo pojavila i opet držala vizantijsku prestonicu preko celog leta pod opsadom. Isto se ponovilo i narednih godina. Međutim, svi pokušaji Arapa da zauzmu ovu snažnu tvrđavu, najjaču tvrđavu tadašnjeg sveta, ostali su bez uspeha. Konačno, Arapi su 678. godine, pošto su u pomorskim bitkama pod carigradskim zidinama pretrpeli jake gubitke, morali da odustanu od dalje borbe i napuste vizantijske vode.
Zabeleženo je da su u ovim sukobima Vizantinci prvi put upotrebili „grčku vatru“, koja im je od tada često služila u defanzivnim i u ofanzivnim ratnim operacijama, utvrđujući superiornost Vizantije u vojnoj tehnici prema okolnom svetu.
Izgleda da je ratna sreća te 678. potpuno napustila Arape, jer je njihova flota prilikom povlačenja pretrpela dodatne gubitke zbog bure koja ih je zadesila kod pamfilijske obale. Istovremeno je težak poraz snašao njihovu vojsku u Maloj Aziji. Zbog toga je stari kalif Muavija bio prinuđen da sklopi sa Vizantijom ugovor o miru na trideset godina. Tim ugovorom obavezao se da plaća caru Konstantinu IV godišnje 3000 zlatnika i da mu šalje 50 robova i 50 konja (G. Ostrogorski, „Istorija Vizantije“).
Kakvu je ulogu u tome odigrala „grčka vatra“ i što uopšte označava taj naziv oko koga su se u srednjem veku ispredale legende?
Reč je o slavnom pronalasku arhitekte Kalinika iz Heliopolja u Siriji. „Grčka vatra“ je bila eksplozivna materija čije je pripremanje bilo poznato samo Vizantincima.
Prema istraživanju Zengelisa osnovni elemenat „grčke vatre“ činila je šalitra, tako da je Kalinikovo otkriće donekle anticipiralo pronalazak baruta. Pomoću takozvanog sifona ona se bacala prema neprijateljskim brodovima i prouzrokovala jak požar.
Misteriozna grčka vatra bila je dakle tehnološki iskorak onog doba, grčko tajno oružje, hemijska vatrena lopta. Doduše, zapaljive mešavine datiraju još od IV veka pre nove ere, kada je Eneja Taktičar napisao knjigu o odbrani utvrđenja.
Na jednom mestu zapisao je: „A sama vatra, da bi bila moćna i neugasiva, mora se pripremiti na sledeći način. Smolu, sumpor, kučinu, tamjan u granulama i strugotinu bora staviti u džakove i zapaliti, ako želiš da vatrom uplašiš i oteraš neprijatelja“.
Vizantijski istoričar Teofan zapisao je da je grčka vatra napravljena 670. godine u Konstantinopolju. Lajon Sprag de Kamp u knjizi “Drevni inženjeri” (1963) piše da je arhitekta Kalinik 673. uspeo da pobegne pred najezdom arapskih osvajača iz Heliopolja u Konstantinopolj gde je caru Konstantinu IV otkrio poboljšanu formulu za posebnu zapaljivu smešu. Ona se nije samo posipala po neprijatelju, već je mogla da se koristiti i na moru jer je u dodiru sa vodom stvarala vatru, a zatim plivala na površini zapaljenih talasa.
De Kamp pretpostavlja da je u jednom trenutku otkriveno da petrolej, koji je cureo iz tla u Iraku i na drugim mestima, predstavlja idealnu bazu za paljenje zapaljive mešavine, jer se može sipati u brizgalice koje su u to vreme korišćene za gašenje požara i pošpricati svuda okolo.
Grčka vatra se bacala iz takozvanog sifona prema neprijateljskim brodovima i prouzrokovala je jak požar. U vezi toga de Kamp pominje da su vizantijske galije bile snabdevene mehanizmima koji su izbacivali plamen sa pramca. Aparat su činili tank sa zapaljivom mešavinom, pumpa i brizgaljka.
Da ovo nije bez osnova potvrđuje vizantijska hroničarka Ana Komnenka. Ova vizantijska princeza, kćer cara Aleksija I Komnena zapisala je da se na pramcu svakog broda nalazio kip lava otvorenih usta ili lik neke druge životinje izrađen od bronze ili gvožđa. Vatra koja se usmeravala prema neprijatelju prolazila je kao tečnost kroz grlo kipa pa je delovalo kao da životinja bljuje vatru. U svom delu Aleksijada (o ocu Aleksiju) Ana Komnenka opisuje oružje vizantijske vojske i njenih protivnika, pa se nalaze i opisi različitih vatrenih oružja i zapaljivih sredstava, poput nekakvog „raspršivača“ vatre – zapaljiva smola sa borova i raznog zimzelenog drveća, pomešana sa sumporom. Ta smesa bi se zatim ubacila u šuplje drvene cevi, nakon čega bi se na suprotnom kraju zapalio plamen (kao upaljač za smesu). Snažnim uduvavanjem vazduha smesa bi se izbacivala iz cevi, prilikom izbacivanja zapalila i raspršivala poput vatrenih mlazeva po neprijateljskim vojnicima.
Krstaški hroničari su u 12. veku pisali o muslimanskim napadima “grčkom vatrom” sa mehaničkih opsadnih sprava. Jedan od poznatijih srednjovjekovnih istoričara Žan Žoanvil (Jean Joinville, 1225-1317) zapisao je da je “grčka vatra” bila u kontejnerima „veličine bačve, a vatreni rep koji se protezao iza njih u vazduhu izgledao je poput dugog vatrenog koplja“. Prilikom pada na tlo, bačva bi planula i kao vatrena kugla gutala sve ispred sebe. Prema savremenim istraživačima, taj kontejner je bio punjen petrolejom/naftom i delovao je poput velikog Molotovljevog koktela. Međutim, to nije bila Kalinikova grčka vatra, kao što to nije bio ni raspršivač smole koji je opisala Ana Komnenka.
Prva upotreba „grčke vatre“ dogodila se dakle tokom arapske invazije 674-678. Pomoću te nove, tajne formule, Vizantinci su razbili arapsku opsadu i 718. godine. Prethodno je, u martu 717. godine Lav Isavrijanac ušao sa vojskom u Carigrad i prisilio cara Teodosija III na abdikaciju, da bi se nakon toga proglasio carem kao Lav III. Međutim, u avgustu te godine Arapi su započeli opsadu Carigrada. Arapi su hteli da iskoriste građanski rat u Vizantiji pa su poslali 80.000 vojnika i veliku flotu na Carigrad. Predvodio ih je vojskovođa Maslama, rođak kalifa Sulajman ibn Abd al Malika.
“U avgustu 717. Arapi su već stajali pod Carigradom, sa vojskom i flotom. Kao u doba Konstantina IV otpočela je ogorčena borba od koje je zavisio dalji opstanak Carstva. I kao pre četrdeset godina, tako je i sada Vizantija dobila odlučujuću bitku. Opet su Vizantinci uspeli da unište neprijateljsku flotu “grčkom vatrom”, dok su se sva jurišanja Arapa na Carigrad razbila o jačinu gradskih bedema. Pored toga, zima je 717/18. godine bila naročito surova: Arapi su umirali u velikim masama, a čim je prošla ova nevolja, pojavile su se u arapskom taboru strahovite epidemije. Najzad, 15. avgusta 718, tačno godinu dana posle početka opsade, arapske lađe su napustile vizantijske vode (G. Ostrogorski, „Istorija Vizantije“).
Vesti o „grčkoj vatri“ donosi i Markus Grk u knjizi Liber Ignium ad Comburendos Hostes. Prevodeći arapskog naučnika Mesu iz 9. veka, zapisao je da je ta smesa sastavljena od nafte, sumpora i još nekih elemenata (što je upućivalo da se smesa morala paliti plamenom pri izbacivanju iz cevi). Prema opisima, ova tečna mešavina izazivala je nazamislivo pustošenje i imala porazan psihološki efekat na napadača – tako se od 800 arapskih brodova koji su napali Konstantinopolj u avgustu 717. godine, u matičnu luku nakon godinu dana vratilo tek nekoliko lađa.
Formula za tečnu verziju vizantijskog tajnog oružja nikada nije otkrivena – već smo rekli da je prema Zengelisovim istraživanjima osnovni elemenat „grčke vatre“ činila šalitra. Međutim, preduzevši sve mere predostrožnosti, vizantijski imperatori su zakopali tajnu ove supstance nazvane „mokra vatra“ ili „divlja vatra“ tako duboko, da nikada nije ugledala svetlost dana. Kada su vizantijske careve pitali o tome, ovi su odgovarali da je anđeo sa Neba otkrio formulu prvom Konstantinu.
Izgleda da je sa padom Konstantinopolja 1453. trajno nestala i tajna „grčke vatre“. Danas možemo samo da nagađamo o sadržaju te smese.
